Savickiy atındaǵı muzey

Savitskiy atındaǵı Qaraqalpaqstan mámleketlik kórkem óner muzeyi respublikanıń eń tartımlı orınlarınan sanaladı. Ol usı muzeydiń tiykar salıwshısı hám birinshi direktorı I. V. Savitskiydiń atı menen atalǵan bolıp, bul insan Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspeditsiya quramında Qaraqalpaqstanǵa kelgen edi. Xalıq qol óneriniń úlgilerin jıynay otırıp, ol bir ómirge Qaraqalpaqstanǵa «ashıq bolıp qaladı». 1966-jılı onıń baslaması menen kórkem óner muzeyi dúziledi, hám de Savitskiy ómiriniń aqırına deyin bul muzey ushın jańa dúrdanalardı izleydi hám tabıwǵa miyasar boladı. 2002-jılı Ózbekstan Prezidenti I. Karimov tárepinen I. V. Savitskiy «Buyuk xizmatla­ri uchun» («Ullı xızmetleri ushın») ordeni menen óliminen soń sıylıqlandı.

Muzey Nókistiń orayında jaylasqan. Onıń kollekciyası 100000 eksponattı quraydı. Ekspoziciyalar tiykarǵı úsh bólimge bólsheklengen: Qaraqalpaqstannıń súwretlew óneri, xalıq qol óneri hám Áyyemgi Xorezm kórkem óneri.

Muzeyde XIX ásirdiń aqırı – XX ásirge tiyisli bolǵan 10000 ǵa shamalas xalıq qol óneri buyımları saqlanbaqta. Bul – úy-ruwzıgershiligi buyımları, gilem úlgileri, attıń er-turmanları, aǵashtan soǵılǵan buyımlar, dástúriy kiyim-kenshek hám bezeniw buyımları, solar arasında qaraqalpaq hayal-qızlarınıń dástúriy bas kiyimi – atı kópke málim bolǵan tóbelik penen sáwkele. Ulıwma alǵanda, muzeyde qaraqalpaq, ózbek, qazaq hám túrkmenlerdiń zergerlik buyımları keń orın alǵan.

15000 nan aslam saqlaw nusqasınan ibarat arxeologiyalıq kollekciya bronza dáwirinen Qaraqalpaqstan territoriyasında áyyemgi mámleketlerdiń (bunday mámleketlerdiń biri Áyyemgi Xorezm boldı) júzege keliwine deyin, tap erte Orta ásirler hám XIV ásir aqırı, yaǵnıy Xorezmniń Temuriyler mámleketiniń quramına kirgenge shekemgi dáwirdegi Qaraqalpaqstan mádeniyatınıń tiykarǵı basqıshlarına kórgizbeli ráwishte sıpatlama beredi. Bul – keramika, alebastr, tas, súyek, aǵash, temir, shiyshe, teri hám gezlemelerden islengen kórkemlik hám úy-ruwzıgershilik buyımları.

Eń eski eksponat – bul jarǵa salınǵan súwrettiń úlgisi – Buqantaw taw dizbegindegi jar tasqa salınǵan eki órkeshli túyeniń kórinisi (b.e.sh. II mıń jıllıqlar) bolıp tabıladı. Arxeologiyalıq kollektsiyadaǵı terrakotalardıń eń qádimgisi b.e.sh. V ásirge tiyisli bolıp, onda ústinde uzın, tobıǵına keletuǵın kóylegi bar, tiaraǵa (Shıǵıs patshalarınıń bas kiyimi) uqsas bas kiyim kiyip, jamılǵı jamılıp otırǵan hayaldıń kórinisi súwretlengen. B.e. VII–VIII ásir menen belgilengen, Túyemoyınnan tawılǵan attıń skulpturası oǵada qızıqlı.

Súwretlew óneri on mıńlaǵan kartinalarda kózge túsedi, solardıń arasında – XX ásir rus hám Túrkistan avangardınıń úlgileri L. Popova, A. Shevchenko, A. Nikolaev (Usta Mumin), V. Lysenko, G. Nikitin, R. Falk, V. Pestel, M. Le-Dantyu, R. Mazel, A. Volkov, P. Benkov, M. Kurzin, N. Karaxan, E. Korovay, U. Tansıqbaev hám basqalardıń dóretpelerinde ayqın sáwlelengen.

Muzey usı teńi-tayı joq kollekciyası ushın dúnya júzinde tán alındı hám keńnen tanıldı. Súwretlew óneri ustası G. Nikitinniń «Áliysher Nawayı portreti» dóretpesiniń táǵdiri ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Xudojnik qaytıs bolǵannan soń bul kartina shın mánisinde joq bolıw aldında tur edi. I. V. Savitskiy onı xudojniktiń hayalınan sorap aldı hám Moskvalı restavratorlarǵa tapsırdı.

Usınıń menen birge, kartinalar ǵáziynesi jergilikli xudojnikler: K. Saipov, K. Berdimuratov, J. Quttımuratovlardıń jumısların da óz ishine qamtıydı. I. V. Savickiydiń óz dóretpeleriniń kollektsiyası muzey ushın eń úlken baylıq bolıp esaplanadı.

Muzeydiń kitapxana fondı 10000 ǵa shamalas tariyx, etnografiya, arxeologiya, kórkem óner tariyxı boyınsha ilimiy xarakterdegi kitaplar, sonday-aq maǵlıwmatnamalıq basılımlardan ibarat.

Muzey hám onıń ǵáziynesi xaqıyqatında da «Qaraqalpaqstannıń hinjisi» dep esaplanadı. Onıń «dúnyanıń eń ájayıp muzeyleriniń biri» («Gardian») hám «kelip, kóriw shárt bolǵan orın» («New York Tayms») sıpatında tán alınıwı da tosattan emes.