Mario Testino
Amaliy san’at olamida saukele alohida o‘rin tutadi. Qoraqalpoq saukele marjon va yarim qimmatbaho toshlar bilan mohirona bezatilgan nafis marosim bosh kiyimidir. Uni XIX asrda to‘y marosimlarida badavlat qabila zodagonlarining qizlari kiyishgan. Saukele o‘z davrining an’analari va madaniyatini aks ettiruvchi maqom va nafosat ramzi edi. Afsuski, bu ajoyib bosh kiyimdan foydalanish an’anasi XX asr boshlarida to‘xtatildi. Bugungi kunda saukelelar haqiqiy noyob buyumlarga aylangan: Nukus va Sankt-Peterburg muzeylarida qoraqalpoq madaniyati va san’atining noyob merosi bo‘lgan yetti nusxadan ortiq saqlanmagan.
Saukele shunchaki bosh kiyim emas. Bu qoraqalpoq xalqining an’analari, madaniyati va jasoratining jonli xotirasidir. Bu nafis marosim bosh kiyimi dastlab sak-massagetlar va sarmat-alanlar davrida o‘z xalqini himoya qilgan qizlar uchun jangovar dubulg‘a vazifasini o‘tagan.
Vaqt o‘tishi bilan saukele to‘y tantanasining ramziga aylandi. Nozik kashtalar, kumush plastinalar va nafis qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan saukele nafaqat faxrlanish mavzusiga, balki qoraqalpoq ayollarining madaniy o‘ziga xosligining muhim elementiga aylandi.
Ushbu ajoyib bosh kiyimning har bir detali tarix va an’analar bilan chuqur bog‘liqlik aks-sadolarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, saukele shunchaki aksessuar emas, balki butun bir xalqning tarixiy xotirasini o‘zida mujassam etgan haqiqiy san’at asariga aylangan.
I.V.Savitskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston davlat san’at muzeyi muzey kolleksiyasidan saukele Mo‘ynoq tumani Qozoqdaryo fuqarolar yig‘ini "To‘g‘iz to‘re" qishlog‘ida yashovchi Gulzira Allambergenova tomonidan muzeyga topshirildi. Uzoq yillar davomida oilada saqlanib kelgan va onasiga tegishli bo‘lgan bu bosh kiyim vorisiylik va an’analarga chuqur hurmat ramziga aylandi. Muzeyga qabul qilingan paytda saukele ayanchli ahvolda edi, ammo restavratorlar Margarita Pavlovna Ryabova va Tatyana Aleksandrovna Goroshkoning mahorati tufayli u Moskvadagi akademik I.E. Grabar nomidagi ustaxonada yangi hayotga ega bo‘ldi. Endilikda bu amaliy san’at durdonasi o‘zida davr ruhi va qoraqalpoqlarning boy tarixini saqlagan holda ko‘zni quvontiradi.
Rus olimi M.S. Andreevning ta’kidlashicha, "saukele" so‘zi murakkab tuzilishga ega bo‘lib, turkiy emas, balki qadimgi eroniy kelib chiqishga ega bo‘lib, podshoh ma’nosini anglatuvchi "shoh" va shlyapa yoki bosh ma’nosini anglatuvchi "kelle" so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Shuningdek, u qoraqalpoq yoki qozoq kabi turkiy qipchoq tilida bu so‘z fonetik jihatdan "saukele"ga aylanganini ta’kidladi. Muqobil talqinlar turkiy tilda salomatlik ma’nosini anglatuvchi "sau" so‘ziga asoslangan.
Saukele uchta asosiy vazifani bajargan. To‘y libosidagi bu elementning ulug‘vor ko‘rinishi va boy bezatilishi to‘plangan mehmonlarga kelinning yuksak mavqeidan darak berib, uning jamiyatdagi ahamiyatini ta’kidlagan. Shuningdek, u kelinning sochlarini yashirgan, bu qadimgi butparastlar e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lib, unga ko‘ra ayolning sochlari yovuz ruhlar uchun yo‘l ko‘rsatuvchi deb hisoblangan. Bu ruhlar kelinning tanasi va ongiga kirib, uning kelajakdagi oilaviy hayotiga tahdid solishi mumkin deb ishonilgan. Bu noyob bosh kiyim himoya xususiyatlariga ega edi. Qizil rang, shuningdek, marjon va feruza kabi yarim qimmatbaho toshlar an’anaviy ravishda yomon ko‘z va kasalliklardan kuchli tumor hisoblanadi.
Saukele dizayniga kiritilgan bu elementlar nafaqat bezak, balki himoya ramzi sifatida ham xizmat qiladi. Zeb-ziynat buyumlarida ko‘p uchraydigan sardolik hayot yo‘lidagi farovonlik va baxt ramzi bo‘lib xizmat qiladi.
Shunday qilib, saukele to‘y marosimini chuqur ma’no bilan to‘ldiradigan ko‘p funksiyali elementdir. U nafaqat kelinni bezaydi, balki uning mavqeini ham ifodalaydi, yovuz kuchlardan himoya qiladi va yangi hayotda uyg‘unlikni ta’minlaydi. Ushbu element qoraqalpoq ayollarining madaniy o‘ziga xosligining muhim qismi bo‘lib, ularning avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan boy merosi va an’analarini aks ettiradi.