Mario Testino
Ámeliy kórkem óner áleminde sáwkele ayrıqsha orın tutadı. Qaraqalpaq sáwkelesi - marjan hám yarım qımbat bahalı taslar menen sheberlik penen bezelgen ájayıp máresim bas kiyimi. Onı XIX ásirde toy máresiminde bay qáwim aqsúyekleriniń qızları kiygen. Sáwkele óz dáwiriniń dástúrleri hám mádeniyatın sáwlelendiriwshi mártebe hám kórkemlik tımsalı bolǵan. Tilekke qarsı, bul ájayıp bas kiyimnen paydalanıw dástúri XX ásir baslarında toqtap qaldı. Búgingi kúnde sáwkeleler haqıyqıy siyrek ushırasatuǵın buyımlarǵa aylanǵan: Nókis hám Sankt-Peterburg muzeylerinde qaraqalpaq mádeniyatı hám kórkem óneriniń siyrek ushırasatuǵın miyrası jeti nusqadan artıq saqlanbaǵan.
Sáwkele tek ǵana bas kiyim emes. Bul qaraqalpaq xalqınıń dástúrleri, mádeniyatı hám mártliginiń janlı esteligi bolıp esaplanadı. Bul názik máresim bas kiyimi dáslep sak-massagetler hám sarmat-alanlar dáwirinde óz xalqın qorǵawshı qızlar ushın jawıngerlik dubılǵa wazıypasın atqarǵan.
Waqıt ótiwi menen sáwkele toy saltanatınıń simvolına aylandı. Eń názik kesteler, gúmis plastinalar hám názik qımbat bahalı taslar menen bezelgen sáwkele tek ǵana maqtanısh temasına emes, bálki qaraqalpaq hayal-qızlarınıń mádeniy ózgesheliginiń áhmiyetli elementine aylandı.
Bul ájayıp bas kiyimniń hár bir detalı tariyx hám dástúrler menen tereń baylanıslılıq jańǵırıqların ózinde jámlegen bolıp, ol tek ǵana aksessuar emes, al pútkil bir xalıqtıń tariyxıy yadın ózinde jámlegen haqıyqıy kórkem dóretpesine aylanǵan.
I.V.Savickiy atındaǵı Qaraqalpaqstan mámleketlik kórkem óner muzeyi muzey kollekciyasındaǵı sáwkele Moynaq rayonı Qazaqdárya puqaralar jıyını "Toǵız tóre" awılında jasawshı Allambergenova Gúlziyra tárepinen muzeyge tapsırıldı. Uzaq jıllar dawamında shańaraqta saqlanıp kelgen hám anasına tiyisli bolǵan bul bas kiyim miyrasxorlıq hám dástúrlerge tereń húrmet belgisine aylandı. Muzeyge qabıl etilgen waqıtta sáwkele ayanıshlı awhalda edi, biraq restavratorlar Margarita Pavlovna Ryabova hám Tatyana Aleksandrovna Goroshkonıń sheberligi sebepli ol Moskvadaǵı akademik I.E.Grabar atındaǵı ustaxanada jańa ómirge iye boldı. Endi bul ámeliy kórkem óner dúrdanaları ózinde dáwir ruwxı hám qaraqalpaqlardıń bay tariyxın saqlaǵan halda kózdi quwandıradı.
Rus ilimpazı M.S.Andreevtiń atap ótiwinshe, "sáwkele" sózi quramalı dúziliske iye bolıp, túrkiy emes, al áyyemgi iran tiline tiyisli ekenligin aytqan, patsha mánisin ańlatıwshı "patsha" hám shlyapa yamasa bas mánisin ańlatıwshı "kelle" sózlerinen payda bolǵan. Sonday-aq, ol qaraqalpaq yamasa qazaq sıyaqlı túrkiy qıpshaq tilinde bul sóz fonetikalıq jaqtan "sáwkele"ge aylanǵanın atap ótti. Túrli talqılawlar túrkiy tilde salamatlıq mánisin ańlatıwshı "saw" sózine tiykarlanǵan.
Sáwkele úsh tiykarǵı wazıypanı orınlaǵan. Toy lipasındaǵı bul elementtiń sawlatlı kórinisi hám bay bezeliwi jıynalǵan miymanlarǵa kelinniń joqarı abırayınan derek berip, onıń jámiyettegi áhmiyetin atap ótken. Sonday-aq, ol kelinniń shashların jasırǵan, bul áyyemgi otqa sıyınıwshılıq isenimi menen baylanıslı bolıp, oǵan bola hayaldıń shashları jawız ruwxlar ushın jol kórsetiwshi dep esaplanǵan. Bul ruwxlar kelinniń denesine hám sanasına kirip, onıń keleshektegi shańaraqlıq turmısına qáwip salıwı múmkin dep esaplanǵan. Bul siyrek ushırasatuǵın bas kiyim qorǵanıw qásiyetlerine iye bolǵan. Qızıl reń, sonday-aq, marjan hám feruza sıyaqlı yarım qımbat bahalı taslar dástúriy túrde jaman kóz hám keselliklerden qorǵawshı kúshli tımsal esaplanadı. Sáwkele dizaynına kirgizilgen bul elementler tek ǵana bezek emes, al qorǵanıw belgisi sıpatında da xızmet etedi.
Zergerlik buyımlarında kóp ushırasatuǵın serdolik ómir jolındaǵı abadanlıq hám baxıt tımsalı bolıp xızmet etedi.
Solay etip, sáwkele toy máresimin tereń máni menen tolıqtıratuǵın kóp funkciyalı element bolıp tabıladı. Ol kelindi tek ǵana bezetip qoymastan, al onıń abırayın da bildiredi, jawız kúshlerden qorǵaydı hám jańa turmısta úylesimlilikti támiyinleydi. Bul element qaraqalpaq hayal-qızlarınıń mádeniy ózgesheliginiń áhmiyetli bólegi bolıp, olardıń áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan bay miyrası hám dástúrlerin sáwlelendiredi.
