Navro‘zning kelib chiqishi qadimgi Fors imperiyasi va zardushtiylik taqvimiga borib taqaladi, u yerda bu kun yilning eng muqaddas kunlaridan biri hisoblangan va tabiatning qayta tiklanishini ifodalagan. Navro‘z Eron taqvimining birinchi kuni, bahorning boshlanishi. U Ahamoniylar imperiyasida zardushtiylikning diniy bayrami sifatida rasmiy maqomga ega bo‘lib, uning ildizlari uch ming yildan ortiq vaqtga borib taqaladi. Bu qadimiy bayram islom fathlaridan keyin ham, hozirgi kungacha hamma joyda nishonlanib kelinmoqda. Hozirgi vaqtda 20 yoki 21-mart, ya’ni bahorgi tengkunlik kunlari nishonlanadi.
"Navro‘z" so‘zining tarjimasi "yangi kun" bo‘lib, uning yozilishi va talaffuzi turli mamlakatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Navro‘z Eron, Markaziy Osiyo, Kavkaz, Bolqon va boshqa ko‘plab mintaqalarning madaniy an’analarini birlashtiradi. U urf-odatlar, an’analar va umumiy qadriyatlarning boy uyg‘unligi bo‘lib, tabiatga, oilaga va xalqlar birligiga hurmatda namoyon bo‘ladi. Har bir xonadonga yangilanish quvonchi va kelajakka umid kirib keladi, Navro‘z ramzlari esa hayotni bayram qilishga va odamlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga ilhomlantiradi.
Navro‘z - bu, birinchi navbatda, dehqonchilik bayrami bo‘lib, u yerning uyg‘onishi, mo‘l hosilga umid, nurning zulmat ustidan g‘alabasi, yangilanish, o‘sish va farovonlik mavsumining boshlanishi bilan bog‘liq.
Bahor va tabiatning yangilanish bayramini turli madaniyat vakillari nishonlab, tinchlik, birlik va farovonlikka intilishni namoyon etadilar. Navro‘zning YUNESKO va BMT tomonidan xalqaro miqyosda e’tirof etilishi uning zamonaviy dunyoda muhim madaniy hodisa sifatida ahamiyatini tasdiqlaydi. 2009-yilda YUNESKO Navro‘zni insoniyatning nomoddiy madaniy merosi Reprezentativ ro‘yxatiga kiritib, uning chuqur madaniy ahamiyati va turli xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro tushunishni mustahkamlashdagi rolini qayd etdi.
2010-yilda BMT Bosh Assambleyasi 21-martni Xalqaro Navro‘z kuni deb e’lon qilib, uni xalqaro miqyosda nishonlashga chaqirdi, uning asosiy mavzulari - tinchlik, birlik va yangilanish ekanligini ta’kidladi.
Asrlar o‘tishi bilan Navro‘z sezilarli o‘zgarishlarga uchrab, dunyoviy bayramga aylandi, endi u nafaqat tabiatning uyg‘onishi, balki odamlarning birlashuvi ramzi hamdir. O‘zbekistonda bu muhim qadimiy bayramga tayyorgarlik bahorning ilk kunlaridan boshlanadi. Butun mamlakat bo‘ylab, qishloq va shaharlarda tozalik o‘rnatilib, ko‘chalar o‘zgarib, bayramona tus olmoqda. Navro‘z bayrami arafasida xalq sayillari, festivallar, ko‘rik-tanlovlar, konsertlar, teatr tomoshalari va viktorinalar bo‘lib o‘tadi, ular aholi va mehmonlarni turli xil tadbirlar va faoliyatlar bilan o‘ziga jalb qiladi.
Bu bayram havoni kulgi, musiqa va quvonchga to‘ldiradi.
Istirohat bog‘lari, maydonlar va markaziy ko‘chalarda bayram bozorlari, hunarmandchilik mahsulotlari va mahalliy taomlar bilan savdo yarmarkalari tashkil etilmoqda.
Unib chiqqan bug‘doydan tayyorlangan shirinliklar ko‘p ming yillar davomida bayramona bahor dasturxonlarini bezab kelmoqda. Ular bilan bog‘liq ko‘plab rivoyatlar, afsonalar, e’tiqod va an’analar mavjud. Sumalak pishirish faqat ayollar ishtirok etadigan ajoyib sir-sinoatdir. Bu shirinlik yangi undirilgan bug‘doy sharbati, un va o‘simlik yog‘idan tayyorlanadi. Butun pishirish jarayoni bir kecha-kunduz davom etadi. Kechalari ulkan qozon yonida qo‘shiq va hikoyalar yangraydi, har bir ayol sumalakni aralashtirib, ko‘nglidagi tilaklarini aytadi.
Yaxshi sumalak yaltiroq yuzaga ega bo‘lib, unib chiqqan bug‘doy tarkibidagi saxaroza va laktoza tufayli hech qanday shirinlik qo‘shmasdan shirin bo‘ladi. Agar kosangizda sumalak kuyib ketmasligi uchun qozonga solinadigan daryo shag‘ali bo‘lsa, uni saqlab qo‘ying - u omad va’da qiladi. Pishirishning eng oxirida qozon yuzasida hosil bo‘ladigan sirli naqshni o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Ertasi kuni ertalab sumalak mehr bilan qarindoshlar va do‘stlarga tarqatiladi, bir chimdim iliqlik, quvonch va ezgu tilaklar ulashilib, har bir xonadonga bayram va bahoriy yangilanish kayfiyati ulashiladi.
Xonanda va raqqosalar o‘z chiqishlari bilan tomoshabinlarni xursand qilib, unutilmas xushchaqchaqlik muhitini yaratmoqdalar.
So‘z san’ati vositasida ajdodlar donoligi va madaniyatini yetkazuvchi xalq so‘z ustalari, qo‘shiqchi va baxshilar bellashuvlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Milliy kurash ustalari o‘z kuch va mahoratlarini namoyish etib, tomoshabinlar ko‘z o‘ngida bellashadilar.
Navro‘z insoniyatning tinchlik va farovonlikka bo‘lgan tuganmas intilishi ramzidir. U ilhom va yaxshi kelajakka umid baxsh etadi, xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning muhimligini eslatadi. Odam Navro‘z kunlarini qanday o‘tkazsa, kelgusi yilni ham shunday o‘tkazadi, degan aqida bor.
