Xojeli qalasınıń batıs shegaralarında, Góne Úrgenishke baratuǵın joldıń eki tárepinde keńnen en jayǵan Mizdaxqan esteligi tóbeshiklerde boy jazıp tur.
Eń áyyemgi qala – Mizdaxqan batıs táreptegi tóbelikte b.e.sh. IV–III ásirlerinde payda bolǵan. Bul qalanıń qarabaxanaları házirgi kúni «Xojeli Gáwir qalası» (yaǵnıy «Kápirler qorǵanı») degen atama menen belgili. Usı atamanı qala VIII ásirde arablar jawlap alıwlarınan keyin alǵan, óytkeni bul átirapta jasawshı adamlar zoroastrizm dinine isenetuǵın otqa tabınıwshılar bolǵan. «Gáwir» sózi gáwirler, yaǵnıy otqa tabınıwshılardıń qonısı jaylasqan jerge qatnasta qollanılǵan, degen boljawlar bar. Izertlewler nátiyjesine qaraǵanda, Gáwir qala áyyemde iri sawda-ónermentshilik orayı da bolǵan, oǵan jaqın jerden Ullı Jipek jolınıń arqa tarmaqlarınıń biri ótken.
Qushanlar mámleketi tusında (I–IV áá.) qala batıs tóbelikte, bunnan aldıńǵı mádeniy qatlamlardıń ústinde jaylasqan. IX ásirden XI ásirge shekem qala qayta tuwılıw dáwirin bastan keshiredi, bul waqıtları onda bekinisli qorǵan salınadı. Áyne usı dáwirde jerlew dástúrleri ózgeriske ushıraydı, bul jaǵday usı aymaqta islam dininiń qabıl etilgeninen dárek beredi. XIII ásir baslarında monǵollardıń Xorezm oazisine topılıs jasawı hám de 1221-jılǵı Joshı láshkerleriniń qıyratıwshı soqqısına ushirawı sebepli qaladaǵı ómir biraz waqıtqa shekem toqtap qaladı. XV ásir basında eski qorǵan taslap ketilip, onıń qasında tazası salınadı. Usınıń menen birge, Juma meshiti hám Sulayman Háddadiy Musaviya hanaqası qurıladı.
Shıǵıs tóbelikte Mazlumxan sulıw, Xaliypa Erejep, Shamun Nabiy mavzoleyi, Jomart qassap tóbeligi sıyaqlı bir qatar arxitekturalıq estelikler jaylasqan.
Xaliypa Erejep mavzoleyiniń qarabaxanaları Mazlumxan sulıw mavzoleyinen shıǵısqa qaray 120–130 m qashıqlıqta jaylasqan bolıp, bul estelik X–XI ásirlerge tiyisli, dep kórsetiledi. Ol bir waqıtları 11×11 m ólshemindegi kvadrat formasındaǵı bina bolǵan. Házirgi kúni onıń tek ǵana úsh diywalı, gúmbeziniń azǵana bólegi hám imarattıń jonılǵan pisken gerbishten qalanǵan fasadı ǵana saqlanıp qalǵan. Alımlardıń pikiri boyınsha, esteliktiń payda bolıwı sufizm menen baylanıslı, esteliktiń pishimi menen ataması da usıdan dárek beredi.
Mizdaxqan kompleksiniń bulardan basqa belgili esteliklerinen biri – Shamun Nabiy mavzoleyi bolıp, ol Jomart qassap tóbeliginiń qasında jaylasqan. Tuwrımúyeshlik pishimindegi bul qurılıstıń portalǵa iye bas fasadı shıǵısqa qaratılǵan. Mavzoley tórtmúyeshlik formasındaǵı uzın xanadan ibarat bolıp, onıń tóbesi izbe-iz jaylasqan 7 gúmbez benen bastırılǵan. Mavzoleydiń batıs tárepine tilewxana qosıp salınǵan. Bul eki imarattıń da boy tiklewi XIII–XIV ásirlerge tuwra keletuǵınlıǵı anıqlanǵan.
Ápsanalarǵa qaraǵanda, Shamun Ǵazınıń (Nabiydiń) táwiplik hám palwanlıq qásiyeti bolǵan, sonday-aq ol káramatqa iye bolǵan. Shamun Nábiy usı jurtlarǵa dindi úgit-násiyatlaw ushın kelgen. Bul jerde ol biytaplardı emlew menen de shuǵıllanǵan, adamlardan bir tiyin de haqı almaǵan. Shamun Nábiy házir onıń qábiri jaylasqan orında jasaǵan.
Taǵı bir ápsana Mizdaxqan qalası menen baylanıstırıladı: qádimde usı jerde Jomart atlı bir bay kisi jasaǵan eken. Bir kúnleri elde eginler kógermey qalıptı, hám de Jomart sol átirapta jasawshılardı taza soyılǵan gósh penen támiynlewdi óz moynına alıptı. Jomart shopanlardıń ilahiy qáwenderi esaplanadı. Mallarǵa ılań tiygen gezde, shopanlar mallardı Jomart qassap tóbeliginiń dógereginen jeti mártebe aylandırıp aydap ótetuǵın bolǵan.
Ilimpazlar «Jomart» atamasınıń kelip shıǵıwın zoroastrizm kosmogoniyasında yarım ógiz – yarım adam menen sáykeslendiriletuǵın, Ayryanem Vedjoda (Xorezmde), káramatlı Daytiya dáryası (Ámiwdárya) boyında jasaǵan áyyemgi ápsana qaharmanı Gaumart penen baylanıstıradı.
Mizdaxqan tikkeley XIV ásirge shekem paydalanılǵan.