Qaraqalpaqstan - áyyemgi mádeniyat máskanı bolǵan. Aymaqta áyyemgi hám orta ásirlerdiń kóplegen estelikleri saqlanıp qalınǵan. “Qoyqırılǵanqala” ataması "ólgen qoylardıń qorǵanı" degen mánisti bildiredi. Qorgan Qaraqalpaqstan Respublikası Ellikqala rayonında Tórtkúl qalasınan 30 km arqa-shıǵısta jaylasqan.
Qorgan 1938-jılı Xorezm ekspediciyası arxeologları tárepinen tosattan tabılǵan. Olardı áyyemgi Xorezmde sol waqıtqa shekem qorǵannıń jobalastırılıwı (joybarı) ózgesheligi menen tań qaldırǵan. Ázelinde, ol domalaq jobalastırılǵan eki qabatlı imarat bolıp, oq atıw ushın arnawlı orınları hám qarawıl tóbeleri bar eki qatar diywal saqıynası arqalı nıǵaytılǵan. Paqsalı imarat júdá úlken bolǵan: oraylıq imarattıń diametri 42 m, eń jaqsı saqlangan bóleginiń biyikligi 8 m átirapında, pútkil imarattıń diametri 90 metrdi quraǵan.
Arxeologlardıń anıqlawınsha áyyemgi Xorezmdegi esteliklerdiń eń áyyemgisi eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerge tiyisli ekenligi atap ótilgen. Oraylıq imarattı izertlewde áyyemgi arxitektorlardıń qurılıs procesinde imarattan astronomiyalıq baqlawlar ushın paydalanıw imkaniyatın beretuǵın esap-sanaqlardan kelip shıqqanlıǵı anıqlanған. Baqlaw imkaniyatı imarattıń jobasında, sondаy-аq, onıń aynalarınıń jaylasıwında da bolǵan. Arxeologiyalıq tabılmalar ilimpazlarǵa “Qoyqırılǵanqala” aymaǵında astronomiyalıq baqlawlar hám máresimler ótkerilgen ibadatxana-qábiristan bolǵan degen juwmaqqa keliw imkaniyatın jaratqan.
“Qoyqırılǵanqala” ibadatxanasınıń juldız tımsalı Fomalgauttıń eń jarqın hám ayrıqsha juldızlarınan biri esaplanǵan.
1950-jılı qala qarabaqanalarında arxelogiyalıq qazıwlardıń jańa basqıshı baslandı. Nátiyjede, qala óz rawajlanıwınıń eki basqıshın basıp ótken. Dáslepki basqıshı biziń eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerge tiyisli bolsa, qala turmısınıń ekinshi basqıshı biziń eramızǵa shekemgi I ásirlerge tiyisli. Rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında qalanıń oraylıq bólegi órt aqıbetinde wayran bolǵan. Onıń tosınnan bolıwı yamasa qastan bolǵanı házirge shekem jumbaq bolıp qalmaqta.
“Qoyqırılǵanqala” bekkem, jaqsı qorgalgan qala bolıp, onıń bir neshe qorǵanıw diywalları bolıp, waqıttıń ótiwi menen wayran bolǵan, olardıń tek kishi bóleginde baqlaw múmkin bolǵan. Bunday qorganıwlar Xorezmdegi barlıq antik hám erte orta ásirler esteliklerine tán.
Arxeologlardıń izertlewlerinshe, ólgen qoylar qorǵanı - áyyemgi Xorezm mámlekeshiliginiń eń áyyemgi esteliklerinen biri, ibadatxana kompleksi. Qala xalqı suw qudayı Anaxita hám Quyash qudayı Siyovushqa sıyınıwshı zardushtiyler bolǵan. “Qoyqırılganqala” qala oraylıq kompleksiniń batıs bólegi Anaxita húrmetine, shıǵıs tárepke qaraytuģın shıǵıs hám qubla bólekleri bolsa Siyavush húrmetine boy tiklegen, buǵan qudaylar súwretlengen háykeller hám ıdıslardıń bólekleri dálil boladı.
“Qoyqırılganqala” qalasınıń tariyxı mıń jıllıqlar menen baylanıslı. Arxeologiyalıq qazıwlar waqtında antik dáwir mádeniyatınıń bay kollekciyası: alebastr hám terrakotalardan islengen háykeller, tas mórler, keramikalıq flyagalar tabılǵan. Orta Aziyadaǵı eń áyyemgi Avesto civilizaciyasınıń diywal súwretleri hám estelikleri ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul orında Orta Aziyanıń eń áyyemgi keramikalıq ıdısları hám ossuariyleriniń qaldıqları tabılǵan.
“Qoyqırılganqala” qalasınan tabılgan keramikalıq músinli ossuariylerdiń bir bólegi házirgi waqıtta Ózbekstan xalıqları mámleketlik muzeyi hám I.V.Savickiy atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik kórkem óner muzeyinde saqlanbaqta.
“Qoyqırılganqala” qalasıınıń tariyxı házirge shekem insaniyat ushın jumbaq bolıp, óziniń qurılıs usılınıń ózgesheligi boyınsha Áyyemgi Xorezm qalaları arasında ayrıqshalıǵı menen ajarılaıp turadı.
