Nukus shahridan yaqinlashib kelganda, Qizil qal’a eng taassurotli uchta qal’aning birinchisi sifatida ko‘zga tashlanadi; undan so‘ng Tuproqqal’a va Ayozqal’a joylashgan. Qizil qal’a Qoraqalpog‘iston Respublikasi (O‘zbekiston)dagi Beruniy shahridan 27 km shimolda, qadimgi Xorazm poytaxti bo‘lgan Tuproqqal’a majmuasidan atigi 1,3 km masofada, tekislikda joylashgan.
Qal’a ilk bor 1938-yilda S. P. Tolstov rahbarligidagi arxeologlar tomonidan Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi davomida kashf etilgan. Qal’aning nomi uning devorlarining qizil rangiga bog‘liq.
Qal’a milodiy I-IV asrlarda, so‘nggi antik davrda qurilib, Sultonuizdag tog‘ tizmasi orqali o‘tuvchi karvon yo‘llarining muhim tugun nuqtasi bo‘lgan. U tashlandiq holatga kelib qolgan, ammo mo‘g‘ullar bosqinidan oldin, XII-XIII asrlarda qayta tiklangan. Qal’a deyarli to‘rtburchak shaklida bo‘lib, umumiy maydoni 65 x 63 metrni tashkil etadi. Uning ikki tomonida minoralar joylashgan, devorlari esa 16 metr balandlikkacha ko‘tarilib, o‘qsimon tuynuklarga ega. Qal’aga kirish uchun janubi-sharq tomondan qiya yo‘lak orqali borish mumkin.
Ba’zi olimlar qal’adan harbiy qismlar uchun garnizon kazarmasi sifatida yoki ilk o‘rta asrlar Xorazmiga xos bo‘lgan mustahkamlangan mulkdor uylari sifatida foydalanilganini taxmin qilishadi.
Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Qizil qal’a qadimiy Tuproqqal’a shahar yodgorligi mudofaa tizimining bir qismi sifatida qurilgan. Qizil qal’a devorlari shu qadar mustahkam bo‘lganki, ularning taxminiy qalinligi 8 metrga yetgan edi.
Qal’aga kirgan mehmonlar darhol binoning ichki tomoni yaxshi saqlanib qolgan ikkinchi qavatga chiqishadi. Qiziquvchan mahalliy aholi ko‘pincha qal’aning yer osti xonalariga yashirincha kirib, u yerdan oltin topish umidida bo‘lishgan. Biroq, ular ko‘pincha bu yerda jazirama quyoshdan yashiringan ilonlarga duch kelishardi. Natijada, bu xonalarda haqiqatan ham oltin yashirilgan, ammo uni hech kim topa olmaydi, chunki uni ulkan ilon yoki jin qo‘riqlaydi, degan afsona paydo bo‘ldi.
Qal’a cho‘qqisidan ajoyib manzara ko‘zga tashlanadi: bir tomonda daryoning ilang-bilang o‘zani, uning yonida suv tarmoqlari, ufqning ikkinchi tomonida esa Tuproqqal’a ko‘rinib turgan bepoyon sahro.
Qizil qal’a qadimgi Xorazm me’morchiligi tarixining so‘nggi davri namunasi hisoblanib, afrig‘iylar davri qasrlarining gofrirovka qilingan ulkan ustunlari bilan bezatilgan. 1981-yilda Qizil qal’a yodgorligi atrofida olib borilgan qazishmalar natijasida milodiy I-IV asrlarga oid ganchdan ishlangan devoriy surat parchasi topilgan.
Afsuski, freskaning chetlari o‘chib ketgan va uning faqat markaziy qismi saqlanib qolgan. Arxeologik topilma I. V. Savitskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat san’at muzeyi fondida saqlanadi.