Dunyodagi eng qadimgi dinlardan biri bo‘lgan zardushtiylik dini bundan 3 ming yil muqaddam paydo bo‘lib, O‘zbekiston tarixi va madaniyatida chuqur iz qoldirgan. Amudaryoning quyi oqimida joylashgan muazzam Xorazm Zardusht ta’limotining beshigi sifatida e’tirof etilgan. Mahalliy hayotga singib ketgan zardushtiylik an’analari asrlar davomida bu ajoyib o‘lkaning qiyofasini shakllantirib kelgan. Tuproqqal’a va Qo‘yqirilganqal’a yodgorliklari bir vaqtlar bu yerlarda taraqqiy etgan zardushtiylik madaniyatining yorqin dalilidir.
Daxma - zardushtiylik diniy an’anasida dafn marosimlari uchun muhim element bo‘lib xizmat qiladigan dumaloq inshoot. "Dahma" so‘zi fors tilidan "jimlik minorasi" deb tarjima qilinadi. Bunday minoralar devori perimetri bo‘ylab marhumlar yotqiziladi, ular qadimiy urf-odatlarga ko‘ra yirtqich qushlarga yem bo‘ladi. Zardushtiylikning asosiy e’tiqodiga ko‘ra, "nopok" o‘lik tana marhum tanasining chirishi bilan yerni, olovni yoki suvni bulg‘amasligi kerak, bu esa tabiatning muqaddas elementlarini ifloslantirmaslik imkonini beradi.
Shamolda sovurilgan va quyoshda quritilgan suyaklar marhumning ruhi zarralarining timsoli hisoblangan, ular yig‘ilib, maxsus ossuariylarga joylashtirilgan va keyinchalik tuproqqa yoki dahmalarga - nauslarga ko‘milgan. "Ossuariy" atamasi lotincha "os" so‘zidan olingan bo‘lib, suyak degan ma’noni anglatadi. Sobiq Ittifoq arxeologlari tomonidan Qadimgi Xorazm hududida olib borilgan qazishmalar davomida topilgan ko‘plab ossuariylar O‘zbekiston hududida zardushtiylik g‘oyalari va marosimlari mavjud bo‘lganligining yorqin dalilidir.
Bir necha asrlar davomida aholi dafn etishning bu o‘ziga xos usulidan foydalanib kelgan, bu esa islom dinini qabul qilish bilan yangi an’analarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan.
Daxma Shilpiq qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi me’morchiligining eng katta sirlaridan biri bo‘lib, uzoq o‘tmish davrlarning izlarini o‘zida saqlagan sirli va maftunkor inshootdir. U birinchi marta 1940-yilda arxeologlar tepalik yonbag‘irlarini sinchkovlik bilan tekshirib, loydan yasalgan ossuariy bo‘laklarini topganlarida tadqiqotchilar e’tiborini tortdi. Bu topilmalar Shilpiq dahmasining vazifasini tushunishga kalit bo‘lib xizmat qildi, uning o‘ziga xos tarixi va qadimgi jamiyatdagi ahamiyati ustidagi pardani ochib berdi.
Shilpiq balandligi 15 metr, diametri 65 metr bo‘lgan dumaloq minora bo‘lib, Nukusdan 43 km uzoqlikdagi tabiiy tepalik ustida joylashgan. Olimlarning fikriga ko‘ra, uning qurilishi miloddan avvalgi I asr oxiri - milodiy I asr boshlariga to‘g‘ri keladi. VII-VIII asrlarda arablar kelishi bilan minora qayta qurilgan, keyin esa IX-X asrlarda, Qadimgi Xorazm gullab-yashnagan davrda yana bir bor rekonstruksiya qilingan.
Zardushtiylar Shilpiqdan marhumlar jasadi bilan maxsus marosimlar o‘tkazishda foydalanganlar. Marhumlarning qoldiqlari yirtqich qushlarga yem bo‘lishi uchun minora tepasida qoldirilgan. Keyinchalik suyaklar sopol idish-ossuariylarga yig‘ilib, yerga ko‘milgan. Dafn etishning bu usuli zardushtiylik falsafasi bilan bog‘liq bo‘lib, murdalarning chirishi bilan yerni bulg‘ash taqiqlangan. Bunday dafn shakli aholi tomonidan bir necha asrlar davomida, to islom dini qabul qilingunga qadar qo‘llanib kelingan. O‘rta Osiyoda islom dini qaror topgach, zardushtiylik marosimiga ko‘ra dafn etish to‘xtatiladi.
Ba’zi tadqiqotchilar, shuningdek, Xorazmshohlar davlatining boshqa qal’alari qatorida Shilpiq ham signal minorasi vazifasini bajargan, deb taxmin qilishadi.
Chilpiqqa eng yaxshisi tongda, tabiat uyg‘onib, tarovatga to‘lgan paytda borish kerak. Qal’a balandligidan atrofdagi kengliklarga maftunkor panoramali manzara ochiladi: Amudaryo quyosh nurlarida yarqirab, dalalar va bog‘larning yashilligini aks ettiradi. Sal narida qizg‘ish butalarning dog‘lari bilan qoplangan Qizilqum cho‘li yastanib yotibdi, u zumrad o‘simliklar bilan kontrast hosil qiladi.
Shilpiq nafaqat Qoraqalpog‘istonning asosiy diqqatga sazovor joylaridan biri, balki respublikaning davlat gerbida muhrlangan madaniy meros ramzidir. Uning ulug‘vor me’morchiligi va tarixi mahalliy aholining ham, uzoqdan kelgan sayyohlarning ham e’tiborini tortadi, bu ajoyib o‘lkaning boy tarixi va go‘zalligiga qo‘l tekkizishni xohlaydi.
Shilpiq dahmasidagi loydan va toshdan yasalgan ostadonlar Nukus va Toshkent muzeylarida avaylab saqlanmoqda, bu esa zamonaviy avlodlarga o‘tmish davrlar sirlaridan bahramand bo‘lish imkonini beradi.