Bunnan 3 mıń jıl aldın payda bolǵan dúnyadaǵı eń áyyemgi dinlerden biri - zardushtiylik Ózbekstan tariyxı hám mádeniyatında tereń iz qaldırǵan. Ámiwdáryanıń tómengi aǵımında jaylasqan sawlatlı Xorezm Zardusht táliymatınıń besigi sıpatında tán alınǵan. Zardushtiylik dástúrleri jergilikli turmıs sheńberine sińip, ásirler dawamında bul ájayıp úlkeniń kórinisin qáliplestirip kelgen. Topıraqqala hám Qoyqırılǵanqalada bul jerlerde bir waqıtları rawajlanǵan zardushtiylik mádeniyatınıń ayqın dálili bolıp esaplanadı.
Daxma - zardushtiylik diniy dástúrinde jerlew máresimleri ushin áhmiyetli element bolıp xızmet etetuģin dóńgelek imarat. "Dahma" sózi parsı tilinen "jım-jırtlıq minarası" dep awdarıladı. Bunday minaralardıń diywalı perimetri boylap marhumlar jatqarıladı, olar áyyemgi dástúrler boyınsha jırtqısh quslarǵa jem boladı. Zardushtiyliktiń tiykarģı isenimine muwapıq, "nápák" óli dene óliniń denesiniń shiriwi menen jerdi, ottı yaki suwdi pataslamawi kerek, bul bolsa tábiyattıń muqaddes elementlerin pataslamaw imkanın beredi.
Samalda suwırılǵan hám quyashta keptirilgen súyekler marhumnıń ruwxı bóleksheleriniń tımsalı esaplanǵan, olar jiynalıp, arnawlı ossuariylerge jaylastırılgan hám keyin ala topıraqqa yamasa daxmalarga - nauslarga kómilgen. "Ossuariy" ataması latınsha "os" sózinen alınǵan bolıp, súyek degen mánisti ańlatadı. Burınǵı Awqam arxeologları tárepinen Áyyemgi Xorezm aymaģında alıp barılgan qazıwlar dawamında tabılǵan kóplegen ossuariyler Ózbekstan aymaǵında zardushtiylik ideyaları hám máresimleriniń bar bolǵanlıǵının ayqın dálili bolip esaplanadı.
Bir neshe ásirler dawamında xalıq jerlewdiń bul ózine tán usılınan paydalanıp kelgen, bul bolsa islam dinin qabıl etiw menen jana dástúrlerge óz ornın bosatıp bergen.
Shılpıq daxması áyyemgi Xorezm civilizaciyası arxitekturasınıń eń úlken jumbaqlarınan biri bolıp, uzaq ótmish dáwirleriniń izlerin ózinde saqlaǵan sırlı hám tartımlı imarat bolıp esaplanadı. Ol birinshi márte izertlewshilerdiń itibarın 1940-jılı, yaǵnıy arxeologlar tóbeliktiń janbawırın hár tárepleme úyrenip, ılay ossuariylerdiń bóleklerin tapqan waqıtta tartqan edi. Bul tabılmalar Shılpıq maqbarasınıń wazıypasın túsiniwge gilt bolıp xızmet etti, onıń ózine tán tariyxı hám áyyemgi jámiyettegi áhmiyeti haqqındaǵı perdeni ashıp berdi.
Shılpıq Nókisten 43 km qashıqlıqtaǵı tábiyǵıy tóbeliktiń ústinde jaylasqan, biyikligi 15 metr, diametri 65 metr bolǵan dóńgelek minaradan ibarat. Ilimpazlardıń pikirinshe, onıń qurılısı eramızdan burınǵı I ásir aqırı - eramızdıń I ásir baslarına tuwra keledi. VII-VIII ásirlerde arablar keliwi menen minara qayta qurılǵan, al sońınan IX-X ásirlerde, Áyyemgi Xorezm gúllep-jasnaǵan dáwirde jáne qurılǵan.
Zardushtiyler Shilpiqtan marhumlardıń denesi menen arnawlı máresimler ótkeriwde paydalangan. Marhumlardıń qaldıqları jırtqısh quslarǵa jem bolıwı ushın minaranıń tóbesinde qaldırılǵan. Keyinirek súyekler gúlal ıdıs-ossuariylerge jiynalıp, jerge kómilgen. Jerlewdiń bul usılı zardushtiylik filosofiyası menen baylanıslı bolıp, óliklerdiń shiriwi menen jerdi pataslaw qadaǵan etilgen. Bunday jerlew usılı xalıq tárepinen bir neshe ásirler dawamında, islam dini kelgenge shekem qollanılıp kelingen. Orta Aziyaǵa islam dini kirgennen keyin, zardushtiylik máresimine muwapıq jerlew toqtatıladı.
Ayırım izertlewshiler Xorezmshaxlar mámleketiniń basqa da qorǵanları menen bir qatarda Shılpıq signallıq minara wazıypasın da atqarǵan degen pikirdi de bildiredi.
Shılpıqqa tań azannan, tábiyat oyanıp, jańalıqqa tolǵan waqıtta barǵan jaqsı. Qorǵannıń biyikliginen átiraptıń ájayıp panoramalıq kórinisi ashıladı: Ámiwdárya quyash nurlarında jarqırap, atız hám baǵlardıń jasıl reńlerin sáwlelendiredi. Jaqın jerde qızǵılt putalardıń daqları menen qaplanǵan Qızılqum shólistanlıǵı jayılıp jatır.
Shılpıq tek ǵana Qaraqalpaqstannıń tiykarǵı dıqqatqa ılayıq orınlarınan biri emes, al respublikanıń mámleketlik gerbinde sáwlelengen mádeniy miyras belgisi bolıp esaplanadı. Onıń sawlatlı arxitekturası hám tariyxı jergilikli xalıq hám uzaqtan kelgen sayaxatshılardıń dıqqatın tartıp, bul ájayıp úlkeniń bay tariyxı hám gózzallıǵın seziniwdi qáleydi.
Shılpıq dáhmesiniń ılaydan hám tastan islengen ossuariyleri Nókis hám Tashkent muzeylerinde qásterlep saqlanıp, búgingi áwladlar ótmish dáwirlerdiń sırlarına iye bolmaqta.