“Sudochye” qoraqalpoq tilidan “chuchuk suv” deb tarjima qilinadi, biroq bu ko‘lning suvi hozir chuchuk emas, balki achchiq va sho‘rdir. O‘tmishda u Amudaryo o‘zanlari bilan to‘yingan va Orol dengizi bilan bog‘langan. Ko‘lning suv sathi 350 км² ga, uzunligi esa 250 km ga yetgan bo‘lib, o‘rtacha kengligi 15 km va o‘rtacha chuqurligi 2 m ni tashkil etadi.
Sudochye ko‘li atrofidagi ilk odamlar manzilgohlar IX asrda paydo bo‘lgan. XIX asrning oxirlarida esa ko‘lning g‘arbiy sohilida, xuddi shu nomdagi burunda, Ustyurt platosining chink devori ostida Urga qo‘rg‘oni paydo bo‘ldi. Bu asosan rus ko‘chmanchilari yashaydigan baliqchilar qo‘rg‘onchasi edi. Bu yerda jiliga 2 ming tonnagacha baliq ovlangan. 1950-1970-yillarda Amudaryo o‘zanlari yerlarni sug‘orish uchun yopib qo‘yilgani sababli ko‘lga keladigan suv oqimi sezilarli darajada qisqardi. 1968-yildan boshlab sayozlashib qolgan ko‘l alohida-alohida suv havzalariga bo‘linib ketdi. Orol dengizi sathining pasayishi va daryo suvlarining to‘xtashi tufayli 1972-yilda ko‘lning maydoni 4 baravar qisqarib, 96 км² ni tashkil etdi. Urga qo‘rg‘oni taxminan 100 yil umr ko‘rdi, aholisining oxirgi vakili esa o‘z uyini 1971-yilda tark etdi. Sanoatda baliq ovlash to‘xtatildi. Bugun burunda o‘rta asr mayog‘ining xarobalarini ko‘rish mumkin.
Keyinchalik, Amudaryodan drenaj suvlarini qayta yo‘naltirish tufayli Sudochye ko‘li tiklandi. 1991-yilda bu yerda “Sudochye” ornitologik buyurtma qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Sobiq yirik ko‘l o‘rnida 4 ta suv ombori: “Oqushpa”, “Begdulla-Aydin”, “Karateren” va “Katta Sudoche” hosil bo‘lgan. 2008-yilda “Sudochye” ko‘llar tizimi “Mo‘ynoq akva sanoat” DUKning eng muhim ornitologik hududi maqomini oldi.
Iqlimning tez isishi va suv resurslarining qisqarishi kichik sayoz ko‘llar va ular bilan bog‘liq qushlar, baliqlar va sutemizuvchilarga katta xavf tug‘dirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 20-martdagi “Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4247-son Farmonini amalga oshirish doirasida 2021-yil 8-fevralda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mo‘ynoq tumanida umumiy maydoni 280 507 gektar bo‘lgan tabiatni muhofaza qilish muassasasi shaklidagi “Sudochye-Akpetki” davlat buyurtma qo‘riqxonasi tashkil etildi.
“Sudochye-Akpetki” buyurtmaxonasini tashkil etishdan maqsad ilgari Orol dengizining bir qismi bo‘lgan sobiq Akpetki arxipelagi va Sudoche ko‘rfazining mahalliy ekotizimini va noyob hayvon turlarini tiklash va saqlab qolishdan iborat. Buyurtma qo‘riqxonasi xodimlarining vazifalariga Akpetki va Sudochye ko‘llar tizimi bioxilma-xilligini monitoring qilish, qirg‘oq landshaftlari, kanallar, kollektorlar va ularning suv oqimlarini muhofaza qilish, brakonerlarga qarshi kurash kiradi.
Buyurtma qo‘riqxonasi hududi Ustyurt platosiga tutash yirik sayoz chuchuk va sho‘r ko‘llar, qalin qamishzor va saksovul ekilgan sho‘rlangan, botqoq yerlardan iborat. Ko‘llardagi suvning o‘rtacha chuqurligi 1,5 metrni tashkil etadi. Yozda suvning harorati Selsiy bo‘yicha 25-27 darajaga yetadi, qishda esa ko‘llar tizimi muz bilan qoplanadi.
“Sudochye-Akpetki” ko‘llar tizimining akvatoriyasi uning betakror go‘zalligini ta’minlaydigan yuqori biologik xilma-xillikni belgilaydi. Bu yerda 25 turdagi hayvonlar, 117 dan ortiq qush turlari yashaydi, ulardan 15 turi yo‘qolib ketish xavfi ostida.
Suv-botqoq yerlar global yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan suvda suzuvchi qushlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlab qolish uchun katta ahamiyatga ega. Ko‘l va Ustyurt platosida yashovchi qushlardan 20 turi O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga va Xalqaro tabiatni asrash ittifoqi “Qizil ro‘yxati”ga kiritilgan. Ular orasida oq o‘rdak (savka), pushti flamingo, jingalak pelikan, pushti pelikan, kichik baqlon, yo‘rg‘a tuvaloq, vishildoq oqqush, qarqara, burgut va boshqa qushlar bor. Sudralib yuruvchilar orasida O‘rta Osiyo kulrang echkisi va O‘rta Osiyo cho‘l toshbaqasi mavjud. Qizil kitobga kiritilgan baliqlar orasida Turkiston mo‘ylovdori va Orol oq ko‘z balig‘ini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
“Akpetki” ko‘l-o‘rmon faunistik majmuasi uchun sutemizuvchilarning 10 turi va qushlarning 19 turi xosdir. Cho‘l ekotizimida sutemizuvchilarning 26 turi, qushlarning 21 turi va sudralib yuruvchilarning 22 turi yashaydi. Hududda sayg‘oq, jayron, turkman qorakoli va turkman kulan kabi kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan umurtqali hayvonlarning 18 turi qayd etilgan.
“Sudochye” ornitologiya qo‘riqxonasi hududi qadimdan Hindiston va boshqa mamlakatlardan uchib kelgan qushlarning ko‘payish va dam olish maskani bo‘lgan. Bahorda bu yerga turli-tuman suv qushlari uchib keladi. Ular qamishzorda uya quradi, baliq, baqa, suv va qirg‘oq o‘simliklari bilan oziqlanadi. Sudochye ko‘llar tizimi suvlarida zog‘orabaliq, tovonbaliq, sudak, baliqchi, tovonbaliq, ilonbosh va boshqalar yashaydi.
Pushti flamingolar uchun Sudochye ko‘llar tizimi uya qurish joyidir. Bu chiroyli qushlarning asosiy ozuqasi mayda qizil artemiya va uning ikrasi, mollyuskalar, hasharot lichinkalari va chuvalchanglardir. Flamingolar mart oyida uchib keladi va noyabrda uchib ketadi.
Pushti va jingalak pelikanlar ham qushlarning qo‘riqlanadigan ko‘chib yuruvchi turi hisoblanadi. Ular ko‘lga aprel - may oyining boshlarida uchib keladi. Qushlar to‘qayzorlarda to‘da-to‘da bo‘lib to‘planadi. Qo‘riqxonaning sayoz ko‘llarida yashovchi baliqlar bilan oziqlanadi.
Xalqaro tabiatni asrash tashkilotlari va Uzbekiston hukumatining sa’y-harakatlari bilan Sudochye ko‘llar tizimi cho‘lga aylanmadi. Bugun bu sahrodagi haqiqiy voha. Ko‘llar va Urga qo‘rg‘oniga tashrif buyurish Orol dengiziga sayohatlarning ko‘plab dasturlariga kiradi. 2022-yilda ko‘llar tizimi qirg‘og‘ida tabiiy landshaft va qushlarni kuzatish qulay bo‘lishi uchun kuzatish maydonchalari va shiyponchalar qurildi.
Sudochye ko‘llar tizimi Markaziy Osiyo tabiatining ko‘rki hisoblanadi. U ko‘chib yuruvchi qushlar yo‘lida joylashganligi va aholi punktlaridan uzoqligi tufayli “yovvoyi” turizmning mahalliy markaziga aylandi. Bu yerda qulaylik va ko‘ngilxushliklar kutish shart emas, ammo ajoyib manzaralar, parranda bozorlari va butunlay yolg‘izlik, uyg‘unlik va osoyishtalik sizga ta’minlanadi!
2023-yilda buyurtmaxona butun dunyo bo‘ylab suv-botqoq yerlarini muhofaza qilish bo‘yicha Ramsar konvensiyasi ro‘yxatiga kiritilgan.