"Sudochye" qaraqalpaq tilinen "dushshi suw" dep awdarıladı, biraq bul kóldiń suwi házir dushshi emes, al ashshi hám shor. Ótmishte ol Ámiwdárya ańǵarları menen bayıtılǵan hám Aral teńizi menen baylanısqan. Kóldiń suw beti 350 km2 qa, uzınlıǵı bolsa 250 km ge jetken bolıp, ortasha keńligi 15 km hám ortasha tereńligi 2 m di quraydı.
Sudoche kóli átirapındaǵı dáslepki adamlar mákan jayları IX ásirde payda bolgan. XIX ásirdiń aqırında bolsa kóldiń batıs jaģasında, tap usı atlı burında, Ústirt platosınıń chink diywalı astında Urga qorǵanı payda boldı. Bul tiykarınan rus kóshpelileri jasaytuģın balıqshılar qorganshası edi. Bul jerde jılına 2 mıń tonnaǵa shekem balıq awlanǵan. 1950-1970-jılları Ámiwdárya ańǵarları jerlerdi suwǵarıw ushın jabılıp qoyılģanı sebepli kólge keletuģın suw aģımı sezilerli dárejede qısqardı. 1968-jildan baslap sayızlasqan kól óz aldına suw basseynlerine bólinip ketti. Aral teńizi qáddiniń tómenlewi hám dárya suwlarınıń toqtawi sebepli 1972-jılı kóldiń maydanı 4 esege qısqartılıp, 96 km2 di quradı. Urga qorǵanı shama menen 100 jil jasadı, xalıqtıń aqırģı wákili bolsa óz úyin 1971-jılı taslap ketti. Sanaatta balıq awlaw toqtatıldı. Búgin burında orta ásir mayagınıń qarabaqanaların kóriw múmkin.
Keyin ala, Ámiwdáryadan drenaj suwların qayta bagdarlaw sebepli Sudochye kóli tiklendi. 1991-jılı bul jerde "Sudochye" ornitologiyalıq buyırtpa qorıqxanası shólkemlestirilgen. Burınǵı iri kól ornında 4 suw saqlaģish: "Oqushpa," "Begdulla-Aydin," "Karateren" hám "Úlken Sudoche" payda bolgan. 2008-jılı "Sudochye" kóller sisteması "Moynaq akva sanaat" DUKtiń eń áhmietli ornitologiyalıq aymaǵı statusın aldı.
Klimattıń tez ısıwı hám suw resurslarınıń qısqarıwı kishi sayız kóller hám olar menen baylanıslı quslar, balıqlar hám sút emiziwshilerge úlken qáwip tuwdırmaqta. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 20-marttaǵı "Ayrıq qorǵalatuǵın tábiyǵıy aymaqlar tarawında mámleketlik basqarıw sistemasın jetilistiriw ilajları haqqında"ǵı PQ-4247-sanlı Pármanın ámelge asırıw sheńberinde 2021-jıl 8-fevralda Qaraqalpaqstan Respublikası Moynaq rayonında ulıwma maydanı 280 507 gektar bolǵan tábiyattı qorǵaw mákemesi túrindegi "Sudoche-Akpetki" mámleketlik buyırtpa qorıqxanası shólkemlestirildi.
"Sudoche-Akpetki" buyırtpasın shólkemlestiriwden maqset burın Aral teńiziniń bir bólegi bolǵan burınǵı Akpetki arxipelaǵı hám Sudoche qoltıǵınıń jergilikli ekosistemasın hám siyrek ushırasatuǵın haywan túrlerin tiklew jáne saqlap qalıwdan ibarat. Buyırtpa qorıqxanası xızmetkerleriniń wazıypalarına Akpetki hám Sudochye kóller sistemasınıń bio hár túrliligin monitoring etiw, jaǵalıq landshaftları, kanallar, kollektorlar hám olardıń suw aǵımların qorǵaw, brakonerlerge qarsı gúresiw kiredi.
Buyırtpa qorıqxanası aymaǵı Ústirt platasına tutas iri sayız dushshi hám duzlı kóller, qalıń qamıslıq hám seksewil egilgen shorlanǵan, batpaq jerlerden ibarat. Kóllerdegi suwdıń ortasha tereńligi 1,5 metrdi quraydı. Jazda suwdıń temperaturası Celsiy boyınsha 25-27 dárejege jetedi, qısta bolsa kóller sisteması muz menen qaplanadı.
"Sudoche-Akpetki" kóller sistemasınıń akvatoriyası onıń biytákirar gózzallıǵın támiyinleytuǵın joqarı biologiyalıq kóp túrlilikti belgileydi. Bul jerde haywanlardıń 25 túri, quslardıń 117 dan aslam túri jasaydı, olardan 15 túri joǵalıp ketiw qáwpi astında.
Suw-batpaq jerler global joǵalıp ketiw qáwpi astında bolǵan suwda júziwshi quslardıń kóship júriwshi túrlerin saqlap qalıw ushın úlken áhmietke ie. Kól hám Ústirt platosında jasawshı quslardıń 20 túri Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına hám Xalıqaralıq tábiyattı saqlaw awqamınıń "Qızıl dizim"ine kirgizilgen. Olardıń arasında aq úyrek (savka), qızģish flamingo, jingalak pelikan, qızģish pelikan, kishi baqlan, júrek tawlaq, sıbırlawshı aqush, qarqara, búrkit hám basqa quslar bar. Jer bawırlawshılar arasında Orta Aziya gúl reńli eshkisi hám Orta Aziya shól tasbaqası bar. Qızıl kitapqa kirgizilgen balıqlar arasında Túrkstan murtı hám Aral aq kózli balıǵın ayrıqsha ajıratıp kórsetiw múmkin.
"Akpetki" kól-togay faunistikalıq kompleksi ushın sút emiziwshilerdiń 10 túri hám quslardıń 19 túri tán. Shól ekosistemasında sút emiziwshilerdiń 26 túri, quslardıń 21 túri hám jer bawırlawshılardıń 22 túri jasaydı. Aymaqta saygaq, jayran hám túrkmen qaraqalı sıyaqlı siyrek ushırasatuǵın hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan omırtqalı haywanlardıń 18 túri dizimge alınǵan.
"Sudochye" ornitologiyalıq qorıqxanası aymaǵı áemnen Hindstan hám basqa da mámleketlerden ushıp kelgen quslardıń kóbeyiwi hám dem alıw ornı bolǵan. Báhárde bul jerge hár qıylı suw qusları ushıp keledi. Olar qamishzorda uya quradı, balıq, baqa, suw hám jaģa ósimlikleri menen azıqlanadı. Sudoche kóller sisteması suwlarında qantar, tabanbalıq, sudak, balıqshı, tabanbalıq, jilanbas hám basqalar jasaydı.
Pushti flamingolar ushın Sudochye kóller sisteması uya qurıw ornı bolıp esaplanadı. Bul gózzal quslardıń tiykargı azıqlıǵı mayda qızıl artemiya hám oniń ikrası, mollyuskalar, shıbın-shirkey lichinkaları hám qurtlar bolıp tabıladı. Flamingolar mart ayında uship keledi hám noyabrde ushıp ketedi.
Pushti hám jingalak pelikanlar da quslardıń qorģalatuģın kóship júriwshi túri bolip esaplanadı. Olar kólge aprel-may ayınıń baslarında uship keledi. Quslar togaylıqlarda topar-topar bolıp toplanadı. Qorıqxananıń sayız kóllerinde jasaytuǵın balıqlar menen azıqlanadı.
Xalıqaralıq tábiyattı saqlaw shólkemleriniń hám Ózbekstan húkimetiniń háreketleri menen Sudochye kóller sisteması shólge aylanbadı. Búgin bul shóldegi haqıyqıy oypat. Kóller hám Urga qorǵanına keliw Aral teńizine sayaxat etiwdiń kóplegen baǵdarlamalarına kiredi. 2022-jılı kóller sisteması jaǵalıǵında tábiyǵıy landshaft hám quslardı baqlaw qolaylı bolıwı ushın baqlaw maydanshaları hám shiyponshalar qurıldı.
Sudoche kóller sisteması Oraylıq Aziya tábiyatınıń gózzallıǵı esaplanadı. Ol kóship júriwshi quslar jolında jaylasqanı hám elatlı punktlerden uzaqlıǵı sebepli "jabayı" turizmniń jergilikli orayına aylandı. Bul jerde qolaylıq hám kewilasharlıqlar kútiwge bolmaydı, biraq ájayıp kórinisler, qus bazarları hám pútkilley jalǵızlıq, únleslik hám tınıshlıq sizge támiyinlenedi!
2023-jılı buyırtpaxana pútkil dúnya boylap suw-batpaqlı jerlerdi qorǵaw boyınsha Ramsar konvenciyası dizimine kirgizilgen.