1956-jılı Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyası tárepinen Qaraqalpaqstannıń Beruniy rayonında jaylasqan Aqshaxan qalası (Qazaqlı-yatqan) esteligi ashıldı. Ámiwdáryanıń oń jaǵasındaǵı eń iri arxeologiyalıq estelik 40 gektardan aslam maydandı iyeleydi. Bir waqıtları bul áyyemgi Xorezm mámleketiniń gúllep-jasnap atırǵan úlkesi bolıp, oraylasqan jasalma suwǵarıw sistemasına iye bolǵan.
Aqshaxan qalasın úyreniw 1995-jılı Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan gumanitar ilimler ilimiy-izertlew institutı hám Sidney universiteti (Avstraliya) birgeliktegi arxeologiyalıq ekspediciyası tárepinen baslanǵan. Ekspediciyaģa professorlar Vadim Nikolaevich Yagodin hám Elison Betts basshilıq etti. Izertlewshiler biziń eramızǵa shekemgi VI ásirdiń birinshi yarımında mámleket Axameniyler mámleketi quramınan shıqqanınan keyin áyne Aqshaxan qalası áyyemgi Xorezmniń paytaxtı bolǵan,- degen boljawdı ilgeri súrdi.
Aqshaxan qalası eki bólimntn ibarat: tómengi qala hám maydannıń keminde tórtten bir bólegin iyelegen joqarı qala (yamasa "muqaddes qala"). Qala kúshli qorǵanıw sistemasına iye bolǵan. Qorǵanıw ushın qándektiń keńligi 35 metrdi quraǵan.
Qala diywalı protexizma - tiykargı qorǵanıw imaratına parallel túrde qurılgan diywalǵa iye edi. Solay etip, eki diywal arasında "ólim jolı" payda bolǵan. Dushpanlar oǵan túsip qalıp, qala qorǵawshıları ushın jeńil nıshanga aylangan. Qala diywalınıń ózi úsh dárejege bólingen hám shaxmat tártibinde jaylasqan eki qatar qarawıl tóbeler islengen. Qalaǵa kiriw labirint arqalı ámelge asırılıp, dushpan túzaqqa túsip qalǵan hám qarawıl tóbelerden hár tárepleme oqqa tútılǵan.
Qorgan ishinde turaq jay hám jumıs bólmeleri jaylasqan. Kanalizaciya hám aqaba suwlar ushın qubırlardıń bar ekenligi bul jerde jasagan adamlardıń joqarı dárejede rawajlanganlıǵınan derek beredi. Qalanıń ózi hákimiyat orayı bolǵan, bul haqqında kópirlerdiń gerbishti jıynaw usılı gúwalıq beredi. Gerbishler túrli wálayatlardan alıp kelingen hám hár bir wálayat olarǵa óz tamģasın qaldırǵan.
Arxeologiyalıq izertlewler sonı kórsetti, qala qarabaqanaları aymaǵında maqbara, diniy-ritual kompleks hám bir neshe belgisiz obektler bolgan. Maqbara muqaddes qalanıń orayında jaylasqan bolıp, izertlewshilerdiń boljawına bola, Siyovushiyler dinastiyası tiykarın salıwshısı jerlengen.
Diniy máresimler kompleksiniń quramlıq bóleklerinen biri 60x60 m ólshemdegi imarat bolıp, ishki diywal koridorları bar. Ol ulıwma uzınlıǵı shama menen 1 km bolǵan úsh qatar diywal menen oralǵan. Diywallardıń sırtqı tárepleri alebastr menen sıbalǵan. Koridordıń shıǵıs diywalında adam jeteklep baratırǵan bes túrli reńdegi atlardan ibarat máresim súwreti tabılǵan.
2006-jılı koridordıń arqa bóleginde, qarabaqanalar hám qatlamlar arasında bir waqıtları diywallarda jaylasqan túrli reńli portret súwretleriniń kóplegen bólekleri tabılǵan. Arxeologlar koridordiń bul bólegin portret galereyası dep ataǵan.
Shıgıs diywaldıń pútkil beti bir usılda islengen portretler menen bezelgen: denesi aldı tárepke, bası bolsa shepke yamasa onga qaratılǵan profilde súwretlengen.
Házirgi waqıtta kollekciyada 54 súwret úzindisi bar. 10 qaharmanǵa taj hám kóp oramlı grivna kórinisindegi shax hákimiyatınıń atributları berilgen. Qaharmanlardıń 44i bas kiyimsiz súwretlengen, tek bir portret boyı birdey islengen, bul usı shaxstıń eń joqarı statusınan dárek beredi. Múmkin, bul adam dinastiya tiykarın salıwshı bolǵandur.
Imarat ishinde diniy máresimler ótkeriletuģın qızıl altar jaylasqan. Bul jerden pil súyeginen islengen mebel bólekleri, idis-tabaq hám gúlal músin bólekleri tabılǵan.
Ibadat-múresim kompleksi janında qatarlardıń tas tiykarı tabılǵan. Professor V.N.Yagodin baǵanalar taxt zalı wazıypasın atqarıwshı júz baǵanaqlı zaldıń bir bólegi bolǵan, - degen boljawdi ilgeri súrdi.
Qala qarabaqanalarınıń úlken kólemi hám monumental arxitekturası ilimpazlarǵa áyyemgi Xorezmniń eń áyyemgi paytaxtlarınan biri áyne usı jerde bolgan dep boljawǵa tiykar bolǵan.
Sırlı qala bay hám qúdiretli bolıwına qaramastan, tómengi qalanıń qorǵanıw diywalınıń qurılısı tamamlanbaǵan. Kóp sanlı kóshpeli qáwimler bul jerge urıslar alıp kelip, ózlerinen keyin áste-aqırın qumlar túbine batıp ketken qarabaqanalardı qaldırǵan.
