Ózbekstan hám Túrkmenstannıń transshegaralıq aymaǵında, Kaspiy hám Aral teńizleri aralıǵında jaylasqan aqpaytuǵın duzlı suwlı Sarıqamıs kóli óziniń biytákirar tábiyatı menen adamdı ózine tartadı. Onıń túrkiy tamırlarına barıp tireletuǵın "Sarıqamıs" ataması "sarı qamıs" dep awdarıladı, bul bolsa tábiyattıń bul ájayıp múyeshindegi ortalıqtı júdá jaqsı sáwlelendiredi.
Uzınlıǵı 120 kilometr, eni 40 kilometrge sozılǵan kól óziniń kólemi menen adamdı tań qaldıradı. Sırlı kóldiń ortasha tereńligi 8,2 metr bolıp, Sarıqamıs oypatı túbiniń eń tereń jerleri teńiz qáddinen 40,5 metr tómende jaylasqan bolıp, suw astı landshaftların jaratadı hám bul jerge ózine tán gózzallıq baǵıshlaydı. Sarıqamıs kóliniń Ózbekstan aymaǵında jaylasqan arqa, tereń suwlı bólimi 1000 km2 qa jaqın maydandı iyeleydi. Ulıwma maydanı 3000 km2 qa jaqın bolǵan oraylıq hám qubla uchastkalar qońsılas Túrkmenstanda jaylasqan.
Sarıqamıs kóli óziniń uzaq tariyxı dawamında bir neshe ret sayızlanıw hám tolıw ciklin basınan ótkergen, bul bolsa Ámiwdárya suwınıń aǵısına tikkeley baylanıslı edi. Kól aqırǵı márte bul dáryaǵa shama menen 150 jıl burın - 1878-jılı qosılǵan. 1963-jılı Ámiwdáryanıń áyyemgi ańǵarı Dáryalıq kanalı arqalı Sarıqamıs oypatlıǵına kollektor-drenaj suwları taslanıp, aymaqtıń ekosistemasına sezilerli tásir kórsetti.
Kóldiń batıs hám arqa-shıǵıs jaǵalarında qubla-shıǵıs Ústirt jarlıqleri sawlatlı boy tiklep turadı, olardıń biyikligi 100 metrge shekem jetedi. Tikjarlar suw betine túsip, kól kórinisine ájayıp kórinis beredi. Onıń tiykargı quram bólekleri jartaslı, ayırım jerlerde háktaslı hám gipsli jınıslar bolıp tabıladı.
Bul aymaqta jeyranlar kóp ushırasadı, Ózbekstan aymaǵında jaylasqan Sarıqamıs kóliniń arqa yarımı átirapında bul názik janzatlardıń shama menen sanı 40 tan 60 ǵa shekem.
Ústirt platosı sút emiziwshileriniń tiykarģı wákilleri sayģaq, tolay qoyan hám túlkiler bolıp tabıladı.
Ekosistemanı saqlap qalıwǵa járdem beretuǵın qolaylı shárayat sebepli bul jerde jer bawırlawshılardıń joqarı kóp túrliligi hám sanı baqlanadı. Sarıqamıs kóli átirapında Orta Aziya tasbaqası, shól agaması hám ushqır kesirtke jasaydı, olar aymaqtıń ózine tán landshaftına úylesip ketken.
Sarıqamıs kóli hár qıylı quslar hám balıqlar ushın áhmiyetli jasaw ortalıǵı bolıp esaplanadı. Bul jerde aqquwlar, sazanlar, kolpisalar, pelikanlar, ǵazlar, úyrekler hám sońģı jılları flamingolar jasamaqta.
Bul jer hár qıylı fauna ushın haqıyqıy baspanaǵa aylanıp, tábiyattıń janlı simfoniyasın jaratadı, onda hár bir túr ekosistemaǵa óz úlesin qosadı.
Kólde balıqlardıń jasawı suwdıń minerallasıw dárejesine baylanıslı. Kóldiń Ózbekstan tárepi shorlaw bolģanlıǵı sebepli, ol jerde tiykarınan úlken balıqlar ushın tiykarģı azıqlıq deregi bolǵan krevetkalar jasaydı. Suwı dushshıraq bolǵan Túrkmenstan tárepi balıqlardıń jasaw hám kóbeyiw ornı esaplanadı. Kól balıqları populyaciyasında sazan, karp, laqqa, dúmpeshana, sudak, karas, ugor sıyaqlı balıq túrleri bar. Jetilisken balıqlar azıqlanıw ushın suw háwiziniń shorlaw bólimine kóship ótedi.
Sarıqamıs kóli óziniń ájayıp sulıwlıǵı menen adamdı ózine tartadı, kewilde umıtılmas tásirler qaldıradı. Sawlatlı suw keńlikleri kók jiyekke tutasıp, sheksizlik hám tınıshlıq sezimin oyatadı. Tábiyattıń bul gózzal múyeshinde, kúndelikli turmıstıń shawqımlı tásirinen uzaqta, átiraptaǵı dúnyanıń haqıyqıy úylesimliligi, ullılıǵı ortalıǵına ańsat ǵana súńgiw hám jańa baslamalar ushın ilham alıw múmkin.
