O‘zbekistonning shimoli-g‘arbiy qismida, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Xo‘jayli shahridan atigi 8 kilometr masofada mamlakatning eng muhim muqaddas joylaridan biri - Mizdaxqon tarixiy-arxeologik majmuasi joylashgan. Miloddan avvalgi IV asrda asos solingan eng qadimgi shaharlardan biri va Markaziy Osiyodagi eng yirik qabriston miloddan avvalgi II asrga to‘g‘ri keladi. Majmua umumiy maydoni ikki yuz gektarga yaqin bo‘lgan uchta tepalikda joylashgan bo‘lib, Oltin O‘rda Xorazmidagi tarixiy me’moriy yodgorliklar va qabrlarni o‘z ichiga oladi, ularning ba’zilari 2400 yoshga to‘g‘ri keladi.
O‘rta asrlarda Mizdaxkon Xorazmning uchinchi yirik shahri bo‘lgan. Uning atrofida, g‘arbiy tepalikda miloddan avvalgi IV-III asrlarda vujudga kelgan qadimgi Xorazmning Govurqal’a ("kofirlar qal’asi") manzilgohi bo‘lgan.
Bu manzilgoh avval Chingizxon bosqini, so‘ngra 1338-yilda Amir Temurning Ko‘hna Urganchga yurishi paytida bir necha bor vayron qilingan. Biroq o‘n metrli G‘avr qal’a devorlari o‘zining ulug‘vorligi bilan kishini hayratga soladi. Ular ibodatxona va saroy binolari vazifasini bajarishi mumkin bo‘lgan ikkita qal’a xarobalarini o‘rab olgan. Qal’alardan biri ham ibodatxona, ham himoya inshooti vazifasini bajargan. Ko‘plab o‘choq qoldiqlari Gyaur-qal’a aholisining otashparast-zardushtiy bo‘lganligidan dalolat beradi. Aynan shu yerda, Qizilqum cho‘lining chegarasida qadimgi odamlar Quyosh va olovga sig‘inish orqali ilhom va kuch topganlar. Ular o‘z ibodatlarida ma’bud Axuramazda va uning payg‘ambari - zardushtiylik dinining asoschisi, haqiqatni izlash va tabiatga chuqur hurmat ramzi bo‘lgan Spitama Zaratushtrani ulug‘laganlar.
Gyaur-qal’a qal’asi VIII asr boshlarida arablar istilosidan so‘ng, shahar aholisi deyarli bir asr davomida chet elliklarga qattiq qarshilik ko‘rsatganidan keyin nom olgan. Qal’a 1220-yilda mo‘g‘ullar kelguncha, Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘ji uni butunlay vayron qilishni buyurgunga qadar faoliyat ko‘rsatdi. 
Shundan so‘ng aholi Gyaur-qal’a xarobalari yaqinida yangi manzilgohga asos solgan. Arablar istilosidan so‘ng qabristonning katta qismi musulmonlar qabristoni bilan yopildi, bu esa majmuaning asl ma’nosini yo‘qotishiga olib keldi.
Qabriston hududida ming yillik tarixga ega bo‘lgan son-sanoqsiz mozor va madrasalar mavjud. Ularning ba’zilari shunday yaxshi holatda saqlanganki, deyarli asl qiyofasini yo‘qotmagan.
Malika Mazlumxon Suluyning yarim yer osti maqbarasi XIV asrning boshlariga, Oltin O‘rda davriga to‘g‘ri keladi.
Bu noyob maqbara odatiy ko‘p gumbazli ibodat inshooti bo‘lib, yarmi yerga singib ketgan: yer yuzidan faqat gumbazlar va ravoq shaklidagi kirish joyi ko‘tarilib turadi. Tashqi tomonning oddiy bezatilishi yer osti qismining yuqori darajadagi arxitekturasi va bezagi bilan qoplanadi. Tuzilishi o‘ziga xos, chunki Xorazm hududlarining hech qayerida uning o‘xshashi uchramaydi.
Mazlumxon suluv maqbarasidan 146 metr janubi-g‘arbda XII-XIV asrlarga oid yana bir sirli maqbara - Xalifa Yerejep maqbarasi joylashgan. Bugungi kunda uning faqat uchta devori, shuningdek, gumbazning ozgina qoldiqlari va old tomonida pishgan silliqlangan g‘ishtdan qurilgan devor saqlanib qolgan. Olimlar bu yodgorlik tasavvufiy kelib chiqishga ega ekanligini taxmin qilishmoqda.
Rivoyatlarga ko‘ra, bu yerda islom dini ushbu hududda tarqalishi arafasida uni targ‘ib qilishni boshlagan avliyo dafn etilgan. Islomdan oldingi davrlarga borib taqaladigan qadimiy e’tiqodlar mavjud bo‘lib, ularga ko‘ra, bu yerda insoniyatning mavjudlik vaqtini o‘lchaydigan "Dunyo soatlari" mavjud. Rivoyatlarga ko‘ra, maqbara devorlaridan oxirgi g‘isht tushib ketgach, qiyomat qoim bo‘ladi va Yerdagi hayot tugaydi. Shuning uchun ziyoratchilar toshlarni avaylab terib, yonma-yon taxlab qo‘yadilar va najot tilab duo o‘qiydilar.
Nekropol markazida XVIII asrga oid Shamun Nabi yetti gumbazli maqbarasi qad rostlagan. Afsonaga ko‘ra, Shomun Nabi Muhammad payg‘ambar kelishidan ancha oldin yagona Xudoga e’tiqod qilishni targ‘ib qilgan. U g‘ayritabiiy kuchga ega bo‘lib, mo‘jizalar yaratgan: bemorlarni kasalliklardan davolagan, yovvoyi hayvonlarning tilini tushungan, ob-havoni va osmon yoritqichlarining harakatini boshqargan. Bu yerlarga u Arabistondan kelgan va yashashga qaror qilgan. Avliyoning qabri uzunligi 25 metr bo‘lib, Samarqanddagi Doniyol payg‘ambar maqbarasini eslatadi.
Shamun Nabi maqbarasi yonida balandligi taxminan 5 metr bo‘lgan Jo‘mart Qassob qo‘rg‘oni joylashgan. Uning cho‘qqisi va yonbag‘irlarida pishiq g‘ishtdan qurilgan inshootlarning chiqishi va Xorazm sopol buyumlarining parchalari mavjud bo‘lib, ular bu joyning chuqur tarixidan dalolat beradi. 
Bu yerda bir vaqtlar Jo‘mart yashagan, u hosil bo‘lmagan yillari kambag‘allarga beg‘araz oziq-ovqat tarqatgan. Yaqinlariga mehribonligi va hamdardligi uchun u avliyo darajasiga ko‘tarilgan. Bu mozor qo‘rg‘on zardushtiylik dafn marosimlari bilan bog‘liq bo‘lib, daxma sifatida foydalanilgan, degan taxmin ham bor.
Uzoq davrlardan beri Mizdaxkan ibodat majmuasi ziyoratchilar uchun jozibador markaz bo‘lib xizmat qilgan. Har yili 2000 dan ortiq sayyoh ushbu ziyoratgohga tashrif buyurib, noyob madaniy merosga teginishga intiladi. Muqaddas Mizdaxkon tuprog‘idagi mozorlar yuksakligidan ming yillar sizga termulib, vaqtning o‘tkinchiligi, zamonlar o‘tsa ham o‘zgarmaydigan boqiy haqiqatlar haqida o‘ylashga undaydi.