Amudaryoning quyi oqimida Xorazm vohasi joylashgan bo‘lib, uning gullab-yashnagan yerlari har tomondan Qoraqum, Qizilqum cho‘llari, bepoyon Orol-Kaspiy kengliklarini o‘rab turadi. Hozirgi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, O‘zbekiston Respublikasining Xorazm viloyati va Turkmaniston Respublikasining Toshhovuz viloyati o‘rtasida taqsimlab olingan bu saxovatli zaminda qadim zamonlarda qadimiy Xorazm sivilizatsiyasi vujudga kelgan va gullab-yashnagan. Janubiy Orolbo‘yi zamini bag‘rida bu sirli sivilizatsiyaga mansub ko‘plab noyob san’at yodgorliklari yashiringan. U har bir topilma o‘ziga xos tarixni hikoya qiladigan, bu yerlarda ko‘p asrlar oldin yashagan odamlarning hayotini chuqurroq tushunishga imkon beradigan qadimiy xazina degan nomga munosibdir.
Tuproqqal’a eramizning I-VI asrlariga oid katta qal’a-saroy xarobalaridan iborat. Qoraqalpog‘iston Respublikasining Ellikqal’a tumani hududida, Bo‘ston shahridan 12 kilometr uzoqlikda, xushmanzara Sultonuizdog‘ tizmasining janubida joylashgan Qadimgi Xorazmning eng mahobatli yodgorliklaridan biridir.
Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi yodgorligi Tuproqqal’a taniqli arxeolog va tarixchi olim Sergey Pavlovich Tolstov tomonidan 1938-yilda qidiruv ishlari olib borilayotgan paytda ochilgan. Yodgorlik maydoni 120 gektarni tashkil etadi. Yodgorlikning nomi uning hozirgi holatini aks ettirib, katta tuproq tepaligini ifodalaydi.
Tuproqqal’a qadimgi Xorazm hukmdorlarining antik davrdagi qarorgohi bo‘lib, Afrig‘iylar sulolasi hokimiyat tepasiga kelgunga qadar xizmat qilgan.
Bu yerda maydoni 500×350 metr bo‘lgan shahar va mahobatli mudofaa devori va kvadrat minoralar bilan o‘ralgan hashamatli qal’a-saroy joylashgan. Balandligi 9 metrgacha bo‘lgan mudofaa devori orqasidan dushman hujumidan himoya yo‘laklari o‘tgan, ko‘plab ko‘chalar va savdo rastalari joylashgan, markazda keng ko‘cha joylashgan. Qadimgi shahar shunchalik katta bo‘lganki, uning hududi 200 ga yaqin xo‘jalik va turar-joy binolaridan iborat 10 ta kvartalni, bir nechta ibodatxonalarni, shu jumladan zardushtiylik olov ibodatxonasini o‘z ichiga olgan. Shaharda 2,5 mingdan ortiq aholi istiqomat qilgan.
Balandligi taxminan 13 metr bo‘lgan sun’iy tepalikda joylashgan, maydoni taxminan 80x80 metr bo‘lgan «Baland saroy» alohida e’tiborga loyiq. Muhtasham qal’a qadimiy shaharning o‘zagi bo‘lib, milodiy II-III asrlarda Xorazm podsholarining qarorgohi bo‘lgan.
Saroy, asosan, birinchi qavatda joylashgan kamida 102 ta xonani o‘z ichiga olgan va yuqori qavatlarda noma’lum miqdordagi xonalar saqlanib qolmagan. Saroyning tashqi qismi balandligi 9,5 metrdan 11 metrgacha bo‘lgan devorlar bilan mustahkamlangan bo‘lib, alebastr bilan qoplangan.
Hashamatli saroyning markazi maydoni 300 m2 bo‘lgan T shaklidagi «Taxt zali» edi. U tosh poydevorlarga o‘rnatilgan nafis yog‘och ustunlar bilan ushlab turilgan ikkita ayvonni o‘z ichiga olgan. Monumental devoriy rasmlar va antik bezaklar unga ulug‘vorlik baxsh etgan. Ochiq osmon ostidagi «Taxt zali»ning markaziy hovlisi quyosh nuri fazoni to‘ldirib, tasavvur qilib bo‘lmaydigan go‘zallik muhitini yaratdi. Bu zalning har bir detali qadimgi Xorazmning gullab-yashnagan davrida ijod etgan qadimgi rassom va me’morlarning yuksak mahoratidan dalolat berib turardi.
Maydoni 350 m2 bo‘lgan «Shohlar zali» saroy majmuasi ulug‘vorligining haqiqiy timsoli edi. Uning shimoli-g‘arbiy burchagida, kiraverishda mehrob vazifasini bajaruvchi pastak supa qad ko‘tarib turardi. Zal atrofida ko‘plab tokchalar joylashgan bo‘lib, ularda bir vaqtlar zardushtiylik panteoni podsholari va xudolarining vakillari tasvirlangan nafis loy haykallari joylashgan. «Shohlar zali» mehrobida o‘chmas olov yonib, Xorazm hukmdorlarining mahobatli haykaltaroshlik tasvirlarini yoritib, bu joyga alohida muqaddaslik bag‘ishlagan.
«Raqs niqoblari zali» g‘arb tomondan «Taxt zali»ga tutashgan. Uning o‘rtasida qurbonlik mehrobi vazifasini bajaruvchi minbar qad ko‘targan bo‘lib, u tomni ushlab turuvchi va ulug‘vorlik muhitini yaratuvchi to‘rtta nafis ustun bilan o‘ralgan. Zalning yon devorlari tokchalar bilan bezatilgan bo‘lib, ularda qadimiy bayramlarning quvonchi va nafosatini aks ettiruvchi raqsga tushayotgan erkak va ayollarning bareleflari jonli tasvirlangan. Dinamikaga to‘la bu san’at asarlari ushbu zalning o‘ziga xos qiyofasini yaratgan rassomlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
«Askarlar zali» «Taxt zali»ning janubida joylashgan bo‘lib, to‘rtta ustunli kichik to‘rtburchak xonadan iborat bo‘lib, u yerda topilgan devor relyeflari va sovut kiygan jangchilar tasvirlari sharafiga nomlangan, ularning aksariyati qo‘chqor shoxlarining stilize qilingan tasvirlari ostida tabiiy o‘lchamda tasvirlangan.
«G‘alabalar zali» shohlarga podsho hokimiyatining ramzlari topshirilayotgan paytda viqor bilan o‘tirgan podsholar va ularning tepasida parvoz qilayotgan ma’budalar tasvirlangan bareleflar bilan ajoyib tarzda bezatilgan edi. Har bir barelyef go‘yo jonlanib, tantanavorlik va ulug‘vorlik muhitini aks ettirar, bu ulug‘vor siymolarga xos bo‘lgan qudrat va shon-shuhrat haqida hikoya qilardi.
«Kiyiklar zali»ni olijanob hayvonlar qiyofasining tasviri va ularning ustidagi grifonlar bezab turardi. Xonaning bezatilishi tabiat uyg‘unligining ramzi bo‘lib, unda har bir mavjudot hayotning yagona zanjirida o‘zining muhim rolini o‘ynagan.
Eng muhim topilmalardan biri qadimgi Xorazm hujjatlari bo‘lib, ular bizga o‘sha davr kishilarining hayoti va turmushi ustidan parda ochib beradi. Charm o‘ramlarda turli mollar va mahsulotlarning kelib tushishi qayd etilgan; 188-yildan 252-yilgacha (milodiy I asr boshlari) bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan bir nechta sanalar saqlanib qolgan. Yog‘och taxtachalarda saqlanib qolgan hujjatlar ishchi kuchi (yoki jangovar erkaklar) ro‘yxati bo‘lib, unda erkin kishilar ham, qullar ham ko‘rsatilgan va ular bizga xorazmliklar jamiyati tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
«Baland saroy»ning qanchalik ulug‘vor va hashamatli bo‘lganini tasavvur qilish qiyin emas, qal’a uch qavatdan iborat bo‘lib, uning balandligi 40 metrga yetgan. Qazishmalar paytida olimlar qiziqarli xususiyatni qayd etdilar: ellinistik uslubdagi rasmlar va haykaltaroshlik nafaqat saroy xonalarini, balki ko‘plab jamoat binolari va oddiy shaharliklarning turar-joylarini ham bezab turgan, bu esa qadimgi shaharning yuksak madaniyatidan dalolat beradi.
«Baland qasr» o‘zining gullagan davrida qanchalik ta’sirchan bo‘lmasin, u butun ansamblning kichik bir qismi edi. Saroyning sharqi va janubida 180 x 180 metrli mudofaa devori bilan chegaralangan ochiq maydon bo‘lgan. U, o‘z navbatida, balandligi 350 x 500 metr bo‘lgan katta istehkomli shaharning shimoli-g‘arbiy burchagida joylashgan bo‘lib, 45 ta qo‘riqlash minorasi va kamonchilar uchun yopiq yo‘lakli baland g‘isht devor bilan o‘ralgan.
Tuproqqal’adagi Xorazm shohlari saroyidan topilgan qadimgi sopol haykalchalar, loydan ishlangan barelef haykaltaroshlik va devoriy suratlar qadimgi xalqlar hayotining o‘ziga xos manzarasini tashkil etadi.
Qadimgi Xorazm me’morchiligining hayratlanarli obyektlari, shuningdek, sopol ossuariylarda odamlar va hayvonlar haykallari ko‘rinishida ifodalangan obrazlarning butun bir dunyosi bu hudud aholisining ma’naviy hayotini yanada chuqurroq tushunish uchun ajoyib imkoniyat yaratadi. Qadimgi Xorazm san’ati qadimda Amudaryoning quyi oqimida yashagan xalqlar ijodiy dahosining muhrini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, u haqli ravishda O‘zbekistonning qadimgi san’ati yodgorliklari orasida alohida o‘rin tutadi. U zamonaviy O‘zbekiston xalqlari ajdodlarining jahon san’ati xazinasiga qo‘shgan hissasini yorqin namoyon etadi.
Tuproqqal’a yodgorligi O‘rta Osiyoning eng qadimiy madaniy yodgorliklari qatoriga kiradi va YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan jahon madaniyati yodgorliklari orasida muhim o‘rin tutadi.
