Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında Xorezm oazisi jaylasqan bolıp, oniń gúllep-jasnaǵan jerleri hár tárepten Qaraqum, Qızılqum shólistanlıqları, sheksiz Aral-Kaspiy keńliklerin qorshap turadi. Házirgi Qaraqalpaqstan Respublikası, Ózbekstan Respublikasınıń Xorezm wálayatı hám Túrkmenstan Respublikasınıń Tashawız wálayatı arasında bólistirilip alınǵan bul saqawatlı jerde áyyemgi zamanlarda áyyemgi Xorezm civilizaciyası payda bolǵan hám gúllep-jasnaǵan. Qubla Aralboyı úlkesiniń qoynında bul sırlı civilizaciyaǵa tiyisli kóplegen siyrek ushırasatuǵın kórkem óner estelikleri jasırınǵan. Ol hár bir tabılma ózine tán tariyxtı sóyleytuǵın, bul jerlerde kóp ásirler burın jasaǵan adamlardıń turmısın tereńirek túsiniwge imkaniyat beretuǵın áyyemgi ǵáziyne degen atqa múnásip bolıp esaplanadı.
Topıraqqala eramızdıń I-VI ásirlerine tiyisli úlken qala-saray qarabaqanalarınan ibarat. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ellikqala rayonı aymaǵında, Bostan qalasınan 12 kilometr qashıqlıqta, sulıw Sultanıwızdaǵ dizbeginiń qublasında jaylasqan Áyyemgi Xorezmniń eń sawlatlı estelikleriniń biri bolıp tabıladı.
Áyyemgi Xorezm civilizaciyası esteligi Topıraqqala belgili arxeolog hám tariyxshı ilimpaz Sergey Pavlovich Tolstov tárepinen 1938-jılı izlew jumısları alıp barılıp atırǵan waqıtta ashılǵan. Esteliktiń maydanı 120 gektardı quraydı. Esteliktiń atı onıń házirgi jaǵdayın sáwlelendirip, úlken topıraq tóbeligin bildiredi.
Topıraqqala áyyemgi Xorezm húkimdarlarınıń antik dáwirdegi rezidenciyası bolıp, Afriǵiyler dinastiyası hákimiyat basına kelgenge shekem xızmet etken.
Bul jerde maydanı 500×350 metr bolgan qala hám sawlatlı qorganiw diywalı hám kvadrat minaralar menen qorshalǵan sawlatlı qala-saray jaylasqan. Biyikligi 9 metrge shekemgi qorǵanıw diywalınıń artınan dushpan hújiminen qorǵanıw jolları ótken, kóplegen kósheler hám sawda orınları jaylasqan, orayda keń kóshe jaylasqan. Áyyemgi qala sonshelli úlken bolǵan, onıń aymaǵı 200 ge jaqın xojalıq hám turaq jay imaratlarınan ibarat 10 kvartaldı, birneshe ibadatxanalardı, sonıń ishinde, zardushtiylik ibadatxanasın óz ishine alǵan. Qalada 2,5 mıńnan aslam xalıq jasaǵan.
Biyikligi shama menen 13 metr bolǵan jasalma tóbeshikte jaylasqan, maydanı shama menen 80x80 metr bolǵan "Bálent saray" ayrıqsha itibarǵa ılayıq. Sawlatlı qala áyyemgi qalanıń ózegi bolıp, eramızdıń II-III ásirlerinde Xorezm patshalarınıń rezidenciyası bolǵan.
Saray, tiykarınan, birinshi qabatta jaylasqan keminde 102 bólmeni óz ishine alǵan hám joqarı qabatlarda belgisiz, sandaǵı bólmeler saqlanıp qalmaǵan. Saraydıń sırtqı bólimi biyikligi 9,5 metrden 11 metrge shekem bolǵan diywallar menen bekkemlengen bolıp, alebastr menen qaplanǵan.
Saltanatlı saraydıń orayı maydanı 300 m2 bolǵan T tárizli "Taxt zalı" edi. Ol tas tırnaqlarǵa ornatılǵan názik aǵash ústinler menen uslap turılǵan eki áywanlardı óz ishine alǵan. Monumentallıq diywal súwretleri hám antik bezewler oǵan ullılıq baǵıshlaǵan. Ashıq aspan astındaǵı "Taxt zalı"nıń oraylıq háwlisi quyash nurı keńislikti toltırıp, kóz aldımızǵa keltirip bolmaytuǵın gózzallıq ortalıǵın jaratqan. Bul zaldıń hár bir detalı áyyemgi Xorezmniń gúllep-jasnaǵan dáwirinde dóretiwshilik etken áyyemgi xudojnik hám arxitektorlardıń joqarı sheberliginen dárek berip turǵan.
Maydanı 350 m2 bolgan "Shaxlar zalı" saray kompleksi sawlatınıń haqıyqıy tımsalı edi. Onıń arqa-batıs múyeshinde, kirer awızda altar xızmetin atqarıwshı páskeltek sıpa boy tiklegen. Zal átirapında kóplegen teksheler jaylasqan bolıp, olarda bir waqıtları zardushtiylik panteonınıń patshalıq shaxsları hám qudaylarınıń wákilleri súwretlengen názik ılaydan islengen músinler jaylasqan. "Shaxlar zalı" altarında óshpes ot janıp, Xorezm húkimdarlarınıń sawlatlı músinshilik súwretlerin jaqtılandırıp, bul jerge ayrıqsha muqaddeslik baǵıshlaǵan.
"Oyın nıqapları zalı" batıs tárepten "Taxt zalı"na tutasqan. Onıń ortasında qurbanlıq altarı wazıypasın atqarıwshı minber boy tiklegen bolıp, ol tóbeni uslap turıwshı hám ullılıq ortalıǵın jaratıwshı tórt názik baǵana menen qorshalǵan. Zaldıń qaptal diywalları teksheler menen bezelgen bolıp, olarda áyyemgi bayramlardıń quwanıshı hám názikligin sáwlelendiretuǵın ayaq oyınǵa túsip atırǵan erler menen hayallardıń barelefleri janlı túrde súwretlengen. Dinamikaǵa tolı bul kórkem shıǵarmalar bul zaldıń ózine tán kórinisin jaratqan xudojniklerdiń joqarı sheberliginen dárek beredi.
"Áskerler zalı" "Taxt zalı"nıń qublasında jaylasqan bolıp, tórt baǵanalı kishi tórtmúyeshli bólmeden ibarat bolıp, ol jerde tabılǵan diywal relyefleri hám sawıt kiygen jawıngerlerdiń súwretleri húrmetine atalǵan, olardıń kópshiligi qoshqar shaqlarınıń stilizaciyalanǵan súwretleri astında tábiyiy ólshemde súwretlengen.
"Jeńisler zalı" patshalarga patsha hákimiyatınıń belgilerin tapsırıp atırǵan waqıtta saltanatlı otırǵan patshalar hám olardıń tóbesinde ushıp turǵan qudaylar súwretlengen barelefler menen ájayıp etip bezelgen edi. Hár bir barelyef janlanıp, saltanat hám ullılıq ortalıǵın sáwlelendirip, bul ullı tulǵalarǵa tán bolǵan qúdiret hám dańq haqqında gúrriń etetuǵın edi.
"Kiyikler zalın" ullı haywanlardıń súwretleri hám olardıń ústindegi grifonlar bezep turdı. Bólmeniń bezetiliwi tábiyat úylesimliliginiń belgisi bolıp, onda hár bir janzat tirishiliktiń birden-bir shınjırında óziniń áhmiyetli rolin atqarǵan.
Eń áhmiyetli tabılma áyyemgi Xorezm hújjetleri. Teride hár qıylı buyımlar hám ónimlerdiń kelip túsiwi atap ótilgen; bir neshe sáneler saqlanıp qalǵan, olardan eń sońǵısı Xorezm erasınıń 188 hám 252-jılları (eramızdıń I ásiriniń basları). Aǵashtaǵı hújjetler - bir neshe xorezmshe familiyalar quramına kiriwshi jumısqa jaramlı (yamasa jawınger) erkekler (azat hám qullar) dizimi.
"Bálent saray"dıń qanshelli ullı hám sawlatlı bolǵanın kóz aldımızǵa keltiriw qıyın emes, qala úsh qabattan ibarat bolıp, onıń biyikligi 40 metrge jetken. Qazıwlar waqtında alımlar qızıqlı ózgeshelikti atap ótti: ellinistlik usıldaǵı súwretler hám músinshilik tek saray xanaların emes, al kóplegen jámiyetlik imaratlar hám ápiwayı qalalılardıń turaq jayların da bezep turǵan, bul bolsa áyyemgi qalanıń joqarı mádeniyatınan dárek beredi.
"Bálent saray" óziniń gúllegen dáwirinde qanshelli tásirsheń bolmasın, ol pútkil ansambldiń kishi bir bólegi edi. Saraydıń shıǵısı hám qublasında 180x180 metrli qorǵanıw diywalı menen shegaralanǵan ashıq maydan bolǵan. Ol, óz náwbetinde, biyikligi 350x500 metr bolǵan úlken bekinisli qalanıń arqa-batıs múyeshinde jaylasqan bolıp, 45 qorıqlaw minarası hám oqjayshılar ushın jabıq jolı bar biyik gerbish diywal menen qorshalǵan.
Topıraqqaladaǵı Xorezm shaxları sarayınan tabılǵan áyyemgi gúlal háykeller, ılaydan islengen barelef músinshilik hám diywal súwretleri áyyemgi xalıqlar turmısınıń ózine tán kórinisin quraydı.
Áyyemgi Xorezm arxitekturasınıń tań qalarlıq obektleri, sonday-aq, gúlal ossuariylerde adamlar hám haywanlar músinleri kórinisinde súwretlengen obrazlardıń pútkil dúnyası bul aymaq xalqınıń ruwxıy turmısın jáne de tereńirek túsiniw ushın ájayıp imkaniyat jaratadı. Áyyemgi Xorezm kórkem óneri áyyemde Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında jasaǵan xalıqlardıń dóretiwshilik danalıǵınıń mórin ózinde jámlegen bolıp, ol haqılı túrde Ózbekstannıń áyyemgi kórkem óner estelikleri arasında ayrıqsha orın iyeleydi. Ol zamanagóy Ózbekstan xalıqları ata-babalarınıń jáhán kórkem óneri ǵáziynesine qosqan úlesin ayqın kórsetedi.
Topıraqqala esteligi Orta Aziyanıń eń áyyemgi mádeniy estelikleri qatarına kiredi hám YUNESKOnıń Pútkiljáhán mádeniy miyrası dizimine kirgizilgen jáhán mádeniyatı estelikleri arasında áhmiyetli orın iyeleydi.
