QORAQALPOG‘ISTON MADANIY MEROSI
Qoraqalpog‘iston noyob va boy madaniy merosga ega bo‘lib, ajoyib qadimiy me’moriy va arxeologik yodgorliklar, xilma-xil folklor, nafis ijrochilik san’ati, o‘ziga xos marosim va urf-odatlar, an’anaviy hunarmandchilik mahorati bilan ajralib turadi.
Qoraqalpog‘iston hududida me’moriy va arxeologik yodgorliklar ko‘p bo‘lib, ularning aksariyati mahobatli mudofaa inshootlari hisoblanadi. Ular orasida aholi manzilgohlari chegaralari bo‘ylab joylashgan ta’sirchan qal’alar alohida ajralib turadi. Eng qadimgi qurilishlar miloddan avvalgi IV asrga, Qadimgi Xorazm Ahamoniylar imperiyasi hukmronligidan mustaqil bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi.
Milodiy I asr boshlarida Qadimgi Xorazm Kushon imperiyasining o‘ziga xos madaniyati ta’sirida bo‘lib, bu hol muhtasham Tuproqqal’a qal’asi qurilishida yaqqol o‘z aksini topgan. Bu davrda yangi me’moriy inshootlar, jumladan, manzilgohlar ichida qurilgan kichik qal’alar paydo bo‘ldi.
Bu ta’sir muhtasham qal’a va Tuproqqal’a manzilgohining qurilishida yaqqol namoyon bo‘ldi. Bu ajoyib inshoot qadimgi bunyodkorlarning boy merosi, yuksak mahoratidan, Xorazm madaniyati jadal rivojlanganidan dalolat beradi.
Qadimgi Xorazm zardushtiylik dinining vatani hisoblanib, hozirgacha saqlanib qolgan ko‘plab arxeologik yodgorliklar, jumladan, daxmalar, otashparastlar ibodatxonalari, ostadonli nekropollar shundan dalolat beradi.
Milodiy VIII asrda islom dini vujudga kelishi bilan o‘lkaning turmush tarzi, e’tiqodi va me’morchiligi tubdan o‘zgardi. Pishiq g‘isht me’moriy bezaklar va epigrafik yozuvlar bilan ajoyib tarzda bezatilgan mahobatli maqbaralar, masjidlar va gumbazli xonaqohlarni qurish uchun asosiy qurilish materialiga aylandi.
Orol dengizi mintaqasi ming yillar davomida turli madaniyatlar chorrahasida bo‘lgan. Ustyurt platosi bo‘ylab Buyuk Ipak yo‘li cho‘zilgan bo‘lib, u Yevropa, G‘arbiy Osiyo, Kavkaz, O‘rta Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Uning bir tarmog‘i Rossiyaning janubiy dashtlari, Quyi Volga va Orolbo‘yi orqali Janubiy Qozog‘iston orqali Oltoy va Sharqiy Turkistonga o‘tib, Buyuk Ipak yo‘lining asosiy yo‘nalishi bilan bog‘langan. Shimoliy Orolbo‘yidan yana bir tarmog‘i Sug‘dga borib, Xorazmni kesib o‘tgan, so‘ngra janubga burilgan. 
Shunday qilib, Farg‘ona vodiysi vohalaridan to Orol dengizining cho‘l sohillarigacha bo‘lgan ulkan hududda Buyuk Ipak yo‘lining boy tarixidan dalolat beruvchi ko‘plab tarixiy va me’moriy yodgorliklar joylashgan. Bu yo‘l nafaqat turli xalqlar va madaniyatlarni bog‘lagan, balki butun mintaqa me’morchiligi va madaniy merosida o‘chmas iz qoldirgan.
Qoraqalpoqlarning milliy o‘ziga xosligi ularning boy folklori, ajoyib raqslari, o‘ziga xos musiqasi va an’anaviy marosimlarida yaqqol namoyon bo‘lib, xalq hayotida muhim o‘rin egallab kelmoqda.
Jirovlar, baxshilar kabi qo‘shiqchi va sozandalar o‘zlarining qo‘shiq va kuylari orqali ko‘p asrlik an’analarni maftunkor mahorat bilan yetkazadilar.
"Alpamis," "Qiriq qiz" kabi dostonlar qoraqalpoqlarning madaniy merosi va ma’naviy dunyosining ajralmas qismi sifatida hanuzgacha katta shuhrat qozonib kelmoqda. San’atning bu ko‘rinishlari avlodlar o‘rtasidagi aloqani mustahkamlab, shu xalqning o‘ziga xosligini saqlab qoladi.
Qoraqalpoq an’analari an’anaviy hunarmandchilik san’atida yaqqol namoyon bo‘lib, naqshlarning soddaligi va qadimiy buyumlarning shakli Markaziy Osiyo ko‘chmanchilari merosi bilan mustahkam bog‘liqligini ko‘rsatadi. Hunarmandchilik, avvalo, uy-joy (o‘tov) uchun zarur maishiy buyumlar sifatida rivojlanib, arzon tabiiy materiallar: yumshoq jun, pishiq teri, suyak, yog‘och va paxtadan tayyorlangan. XX asr boshlarida ayollar o‘tovlarni bezash uchun ajoyib naqshinkor bo‘yralar va rang-barang kigiz buyumlar, shuningdek, to‘qilgan sholchalar va naqshli gilamlar, quroq tikish bilan shug‘ullanishda davom etdilar.
Har bir voyaga yetgan ayol kashtachilik san’atini egallagan, erkaklar esa murakkabroq hunarmandchilik bilan shug‘ullangan: o‘tov va musiqa asboblarini yasash, yog‘och o‘ymakorligi, zargarlik va teriga ishlov berish. Qoraqalpoqlarning an’anaviy hunarmandchiligi nafaqat amaliy ehtiyojlarni qondirgan, balki xalqning boy tarixi va o‘ziga xosligini aks ettirgan. Bu san’at asarlaridagi har bir unsur, har bir detal xalqning avloddan avlodga o‘tib kelayotgan ma’naviy merosining bir qismidir.
Qoraqalpog‘istonning madaniy merosi asrlar davomida qoraqalpoq xalqining xarakteri va qalbini shakllantirgan an’analar, urf-odatlar va badiiy shakllarning xazinasidir. Har bir san’at asari, har bir marosim va har bir hikoya o‘tmish xotirasini o‘zida mujassam etib, avlodlarni bir-biriga bog‘laydi va madaniy o‘ziga xoslikni mustahkamlaydi.
