QARAQALPAQSTAN MÁDENIY MIYRASÍ
Qaraqalpaqstan siyrek ushırasatuǵın hám bay mádeniy miyrasqa iye bolıp, ájayıp áyyemgi arxitekturalıq hám arxeologiyalıq estelikler, hár qıylı folklor, kórkem atqarıwshılıq kórkem óneri, ózine tán máresim hám úrp-ádetler, dástúriy ónermentshilik sheberligi menen ajıralıp turadı.
Qaraqalpaqstan aymaǵı arxitekturalıq hám arxeologiyalıq esteliklerge bay bolıp, olardıń kópshiligi sawlatlı qorǵanıw imaratları bolıp esaplanadı. Olar arasında elatlı punktler shegaraları boylap jaylasqan tásirsheń qorǵanlar ayrıqsha ajıralıp turadi. Eń áyyemgi qurılıslar biziń eramızǵa shekemgi IV ásirge, Áyyemgi Xorezm Axemeniyler imperiyası húkimdarlıǵınan biygárez bolǵan dáwirge tuwra keledi.
Eramızdıń I ásir baslarında Áyyemgi Xorezm Qushan imperiyasınıń ózine tán mádeniyatı tásirinde bolıp, bul jaǵday sawlatlı Topıraqqala qorǵanı qurılısında ayqın kórinis tapqan. Bul dáwirde jańa arxitekturalıq imaratlar, sonıń ishinde, mákan jaylar ishinde qurılǵan kishi qorǵanlar payda boldı.
Bul tásir sawlatlı qala hám Topıraqqala mákan jayınıń qurılısında ayqın kórindi. Bul ájayıp imarat áyyemgi dóretiwshilerdiń bay miyrasınan, joqarı sheberliginen, Xorezm mádeniyatınıń jedel rawajlanǵanınan derek beredi.
Áyyemgi Xorezm zardushtiylik dininiń watanı esaplanıp, házirge shekem saqlanıp qalǵan kóplegen arxeologiyalıq estelikler, atap aytqanda, daxmalar, otqa sıyınıwshılar ibadatxanaları, ossuariylı nekropollar bunnan derek beredi.
Eramızdıń VIII ásirinde Islam dininiń payda bolıwı menen úlkeniń turmıs tárizi, dini hám arxitekturası túpten ózgerdi. Pisken gerbish arxitekturalıq bezewler hám epigrafikalıq jazıwlar menen ájayıp túrde bezetilgen sawlatlı maqbaralar, meshitler hám gúmbezli xanaklardı qurıw ushın tiykarģı qurılıs materialına aylandı.
Aral teńizi aymaǵı mıń jıllar dawamında túrli mádeniyatlar kesilispesinde bolǵan. Ústirt platosı boylap Ullı Jipek jolı sozılǵan bolıp, ol Evropa, Batıs Aziya, Kavkaz, Orta Aziya hám Qıtay arasındaģı mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwında áhmiyetli rol oynaǵan. Onıń bir tarmaǵı Rossiyanıń qubla dalaları, Tómengi Volga hám Aralboyı arqalı Qubla Qazaqstan arqalı Altay hám Shıǵıs Túrkstanǵa ótip, Ullı Jipek jolınıń tiykarǵı baǵdarı menen baylanısqan. Arqa Aralboyınan jáne bir tarmaǵı Sogdqa barıp, Xorezmdi kesip ótken, sońınan qublaga burılǵan.
Solay etip, Ferǵana oypatlıǵı oazislerinen Aral teńiziniń shól jaǵalarına shekemgi úlken aymaqta Ullı Jipek jolınıń bay tariyxınan derek beretuǵın kóplegen tariyxıy hám arxitekturalıq estelikler jaylasqan. Bul jol tek ǵana túrli xalıqlar hám mádeniyatlardı baylanıstırıp qoymastan, al pútkil aymaq arxitekturası hám mádeniy miyrasında óshpes iz qaldırǵan.
Qaraqalpaqlardıń milliy ózgesheligi olardıń bay folklorı, ájayıp ayaq oyınları, ózine tán muzıkası hám dástúriy máresimlerinde ayqın kózge taslanıp, xalıq turmısında áhmiyetli orın iyelep kelmekte.
Jırawlar, baqsılar sıyaqlı qosıqshı hám sazendeler ózleriniń qosıq hám namaları arqalı kóp ásirlik dástúrlerdi tartımlı sheberlik penen jetkeredi.
"Alpamıs," "Qırıq qız" sıyaqlı dástanlar qaraqalpaqlardıń mádeniy miyrası hám ruwxıy dúnyasınıń ajıralmas bólegi sıpatında elege shekem úlken dańqqa iye bolıp kelmekte. Kórkem ónerdiń bul túrleri áwladlar arasındaǵı baylanıstı bekkemlep, usı xalıqtıń ózine tánligin saqlap qaladı.
Qaraqalpaq dástúrleri dástúriy ónermentshilik ónerinde ayqın kózge taslanıp, naǵıslardıń ápiwayılıǵı hám áyyemgi buyımlardıń forması Oraylıq Aziya kóshpelileriniń miyrası menen bekkem baylanıslı ekenligin kórsetedi. Ónermentshilik, eń dáslep, úy-jay (otaw) ushın zárúr turmıslıq buyımlar sıpatında rawajlanıp, arzan tábiyiy materiallar: jumsaq jún, bekkem teri, súyek, aǵash hám paxtadan tayarlangan. XX ásir baslarında hayallar otawlardı bezew ushın ájayıp naǵıslı shıptalar hám ráńbáreń kiyiz buyımlar, sonday-aq, toqılǵan palaslar hám naǵıslı gilemler, quraq tigiw menen shuǵıllanıwdı dawam etti.
Hár bir er jetken hayal kesteshilik ónerin iyelegen, erkekler bolsa quramalıraq ónermentshilik penen shuģıllanǵan: otaw hám muzıka ásbapların soǵıw, aǵash oymakerligi, zergerlik hám terige islew beriw. Qaraqalpaqlardıń dástúriy ónermentshiligi tek ǵana ámeliy mútájliklerdi qanaatlandırıp qoymastan, al xalıqtıń bay tariyxın hám ózine tánligin sáwlelendirgen. Bul kórkem shıǵarmalardaǵı hár bir element, hár bir detal xalıqtıń áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan ruwxıy miyrasınıń bir bólegi bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaqstannıń mádeniy miyrası ásirler dawamında qaraqalpaq xalqınıń minezin hám qálbin qáliplestirgen dástúrler, úrp-ádetler hám kórkem túrlerdiń ǵáziynesi bolıp tabıladı. Hár bir kórkem óner dóretpesi, hár bir máresim hám hár bir waqıya ótmishtiń esteligin ózinde jámlep, áwladlardı bir-birine baylanıstıradı hám mádeniy ózine tánlikti bekkemleydi.
