Jampiq qal’a - Qadimgi Xorazmning go‘zalligi va kuch-qudratini ifodalovchi qal’a. Uning devorlari vaqt qo‘riqchilari kabi uzoq o‘tmishning sirlarini saqlaydi va uning tarixiga qo‘l urishga jur’at etgan har bir kishining tasavvurini o‘ziga jalb qiladi. Bu Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi eng go‘zal me’moriy yodgorliklardan biridir. Ayniqsa, Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervatining o‘rmoni bo‘ylab uzoq vaqt davomida aylanib o‘tgan yo‘l to‘satdan tog‘larga chiqib qolganda, Jampiq qal’a janubi-sharqdan juda ta’sirli ko‘rinadi. Quyosh botishida qal’a devorlari va minoralarining g‘aroyib silueti sehrli manzara taassurotini uyg‘otadi.
Jampiq qal’a Qoraqalpog‘iston hududida Urganch - Nukus avtomobil yo‘lidan olti kilometr, Nukus shahridan ellik kilometr uzoqlikda, Sultonuizdog‘ tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlarida joylashgan.
Arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, Jampiq qal’a hududidagi, afsuski, hozirgacha saqlanib qolmagan dastlabki binolar antik davrga (miloddan avvalgi IV asr - milodiy I asr) to‘g‘ri keladi. Bugungi kunda ko‘rish mumkin bo‘lgan qal’a devorlari o‘rta asrlarga tegishli bo‘lib, eramizning IX-X asrlarida dastlabki qurilish poydevoriga qurilgan. Qal’a ichida turar-joy va hunarmandchilik hududlari topilgan. Jampiq qal’a yodgorligidan topilgan tangalar bu yerda eramizning XII-XIV asrlarigacha odamlar yashaganligidan darak berib, davr pardasini biroz ochdi.
Jampiq qal’a qazilmalari o‘rnida topilgan istehkom xarobalari me’morchilikning yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Rejada yodgorlik murakkab konfiguratsiyaga ega.
Baland devorlar bilan o‘ralgan qal’a ehtimoliy hujumlardan ishonchli himoyani ta’minladi. Qal’a devorlarining maksimal uzunligi 420 m, kengligi 288 m. Devorlarning balandligi to‘qqiz metrga yetadi va xom g‘ishtlardan qurilgan. Devorlarning qalinligi asosi bo‘yicha 5,6-5,8 m, usti bo‘yicha 3,4-3,6 m ga teng.
Shimoliy devor to‘g‘ri, ikki bukilgan. Yodgorlikning g‘arbiy qismi Amudaryo toshqinlari natijasida vayron bo‘lgan. Shimoliy devordagi chiqish qabristonga olib boradi. Ikkinchi chiqish joyi janub tomondagi devor burilishida joylashgan. Janubiy devorda vaqt yoki dushman qo‘shinlari tomonidan qoldirilgan vayronagarchilik izlarini ko‘rish mumkin.
Devorlar ustida kengligi 3 m bo‘lgan kamonchilarning ochiq o‘qchi galereyasi bor edi. Galereyaga devor ichida joylashgan zinapoyalardan chiqish mumkin edi. Mudofaa maydonidan turib kamondan o‘q otish va qal’aga hujum qilayotgan dushman qo‘shinlariga tosh otish qulay edi.
Bugungi kunda bir-biridan 70 metr va undan ortiq masofada joylashgan istehkom inshootining devor chizig‘idan chiqib turgan beshta minorasi saqlanib qolgan. Saqlanib qolgan minoralardan birida olimlar ichki xonaga kirish joyini topdilar, bu, ehtimol, navbatdagi askarlar guruhini joylashtirish uchun ishlatilgan, bu esa qorovullarga navbatma-navbat dam olish imkonini bergan. Qolgan minoralar monolit, ya’ni ularda ichki xonalar yo‘q.
Sharqiy qismida, uning eng baland nuqtasida to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi qal’a (asosiy inshoot ichidagi kichik qal’a) va saroy saqlanib qolgan. O‘rta asr saroyining ta’sirchan devorlari fasad bezaklari bilan bugungi kungacha saqlanib qolgan.
Qal’aga kirish yo‘li g‘arbiy devorda joylashgan edi. Qal’a devorlari nafis yopiq yarim ustunlar bilan bezatilgan bo‘lib, ularning cho‘qqisi o‘rta asr Xorazm me’morchiligiga xos bo‘lgan juft pog‘onali arkada bilan yakunlangan. Ushbu elementlar qurilmaga o‘zgacha go‘zallik baxsh etib, bizni o‘tgan davr muhitiga sho‘ng‘itadi.
Jampiq qal’a Buyuk Ipak yo‘lidagi muhim tugun bo‘lib, nafaqat harbiy baza, balki madaniy va savdo markazi vazifasini ham bajargan bo‘lishi mumkin. O‘rta asrlarda bu port shahar bo‘lib, unda faol savdo aloqalari olib borilgan. Uning hududida olib borilgan qazishmalar chog‘ida Sharq va G‘arbning turli mamlakatlari, chunonchi, Xitoy, Misr, Yevropa, Hindiston bilan aloqalar bo‘lganligidan dalolat beruvchi ko‘plab topilmalar aniqlandi. Bugun bu joylarda qachonlardir cho‘l bo‘lmaganini, aksincha, sharqirab oqayotgan suvlar, yam-yashil bog‘lar, savdo-sotiq qaynagan gavjum port-shahar bo‘lganini tasavvur qilish qiyin. Hozirgi qurg‘oqchil o‘lka o‘rnida bir paytlar Sharq va G‘arb mamlakatlari bilan faol savdo aloqalari olib borilgani, turli sivilizatsiyalar o‘rtasida ko‘priklar yaratilganiga ishonish qiyin.
Jampiq qal’a hududida ba’zan ikki pallali mollyuskalarning chig‘anoqlari uchraydi, bu esa millionlab yillar oldin bu yerda dengiz bo‘lganligini eslatadi. Qal’a atrofidagi yashil rangli jinslar bu joylarda yanada qadimiy dengizning mavjudligini ko‘rsatishi mumkin.
Bular temirga boy dengiz cho‘kindilari orasida kislorod yetishmasligi sharoitida hosil bo‘lgan xlorit minerallaridir.
Jampiq qal’a arxeologik yodgorligi qadimgi sivilizatsiyalar hayotining asosiy jihatlarini aks ettiruvchi madaniy obyektlarni saqlash va o‘rganish zarurligini eslatib turadi. U Markaziy Osiyo arxeologiyasi va tarixiga qiziquvchi olimlar va sayyohlar e’tiborini tortadi. Faol tadqiqotlarga qaramay, olimlar shaharning tanazzulga uchrashiga aynan nima sabab bo‘lgani haqida bir to‘xtamga kelishmagan. Ba’zi nazariyalarga ko‘ra, halokatga suv manbalarining yo‘qolishi sabab bo‘lgan. Boshqalar vayronagarchilik dushman qabilalarning hujumlari natijasida yuzaga kelgan bo‘lishi mumkinligini taxmin qilishadi. Qanday bo‘lmasin, hozirgi vaqtda qal’a xarobalari vaqt ta’siri va qum bo‘ronlari sababli butunlay vayron bo‘lish xavfi ostida. Zamonaviy tadqiqotlarning eng muhim vazifalari nafaqat arxeologik qazishmalar, balki kelajak avlodlar uchun yodgorlikni saqlash va himoya qilishning samarali usullarini ishlab chiqishdir.
