Jampıq qala - Áyyemgi Xorezmniń gózzallıǵı hám kúsh-qúdiretin sáwlelendiriwshi qala. Onıń diywalları waqıt saqshıları sıyaqlı uzaq ótmishtiń sırların saqlaydı hám onıń tariyxına qol urıwǵa táwekel etken hár bir adamnıń kóz aldına elesletedi. Bul Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵındaǵı eń gózzal arxitekturalıq esteliklerden biri. Ásirese, Tómengi Ámiwdárya mámleketlik biosfera rezervatındaǵı toǵay arqalı uzaq waqıt dawamında aylanıp ótken jol tosattan tawlarǵa shıǵıp qalǵanda, Jampıq qala qubla-shıǵıstan júdá tásirli kórinedi. Quyash batıwında qala diywalları hám minaralarınıń ájayıp silueti sıyqırlı kórinis tásirin oyatadı.
Jampıq qala Qaraqalpaqstan aymaǵında Úrgensh - Nókis avtomobil jolınan altı kilometr, Nókis qalasınan eliw kilometr qashıqlıqta, Sultanuizdaǵ dizbeginiń qubla-batıs tarmaqlarında jaylasqan.
Arxeologiyalıq izertlewlerge bola, Jampıq qala aymaǵındaǵı, tilekke qarsı, házirge shekem saqlanbaǵan dáslepki imaratlar antik dáwirge (b.e.sh. IV ásir - b.eramızdıń I asiri) tuwrı keledi. Búgingi kúnde kóriw múmkin bolǵan qorǵan diywalları orta ásirlerge tiyisli bolıp, eramızdıń IX-X ásirlerinde dáslepki qurılısına tiykar salınǵan. Qorǵan ishinde turaq jay hám ónermentshilik aymaqları tabılǵan. Jampıq qala esteliginen tabılǵan teńgeler bul jerde eramızdıń XII-XIV ásirlerine shekem adamlar jasaǵanlıǵınan derek berip, dáwir perdesin biraz ashtı.
Jampıq qala qazılmaları ornında tabılǵan qorǵan qarabaqanaları arxitekturanıń joqarı dárejede rawajlanganlıǵınan derek beredi. Rejede estelik quramalı konfiguraciyaǵa iye.
Biyik diywallar menen qorshalǵan qorǵan itimallı hújimlerden isenimli qorǵanıwdı támiyinledi. Qorǵan diywallarınıń maksimal uzınlıǵı 420 m, keńligi 288 m. Diywallardıń biyikligi toǵız metrge jetedi hám qam gerbishlerden salınǵan. Diywallardıń qalınlıǵı irgesi boyınsha 5,6-5,8 m, ústi boyınsha 3,4-3,6 m-ge teń.
Arqa diywal tuwrı, eki búgilgen. Esteliktiń batıs bólimi Ámiwdárya tasqınları nátiyjesinde wayran bolǵan. Arqa diywaldaǵı shıǵıw qábirstanǵa alıp baradı. Ekinshi shıǵıw ornı qubla táreptegi diywaldıń burılısında jaylasqan. Qubla diywalda waqıt yamasa dushpan áskerleri tárepinen qaldırılǵan wayranshılıq izlerin kóriw múmkin.
Diywallar ústinde keńligi 3 m bolǵan oqjayshılardıń ashıq oqshı galereyası bolǵan. Galereyaǵa diywal ishinde jaylasqan teksheler arqalı shıǵıw múmkin edi. Qorǵanıw maydanınan turıp oqtan oq atıw hám qorǵanǵa hújim etip atırǵan dushpan áskerlerine tas ılaqtırıw qolaylı edi.
Búgingi kúnde bir-birinen 70 metr hám onnan artıq aralıqta jaylasqan bekinis imaratınıń diywal sızıǵınan shıǵıp turǵan bes minarası saqlanıp qalǵan. Saqlanıp qalǵan minaralardıń birinde alımlar ishki bólmege kiriw ornın taptı, bul itimal gezektegi áskerler toparın jaylastırıw ushın paydalanılǵan, bul bolsa qarawıllarǵa gezekpe-gezek dem alıw imkaniyatın bergen. Qalǵan minaralar monolit, yagnıy olarda ishki bólmeler joq.
Shıǵıs bóleginde, onıń eń biyik noqatında tuwrı tórt múyesh tárizli qala (tiykarǵı imarat ishindegi kishi qala) hám saray saqlanıp qalǵan. Orta ásir sarayınıń tásirli diywalları fasad bezewleri menen búgingi kúnge shekem saqlanıp qalǵan.
Qorģanģa kiriw jolı batıs diywalda jaylasqan edi. Qorģan diywalları názik jabıq yarım baģanalar menen bezelgen bolıp, olardıń tóbesi orta ásir Xorezm arxitekturasına tán bolģan jup basqıshlı arkada menen tamamlanģan. Bul elementler qurılmaǵa ózgeshe gózzallıq baǵıshlap, bizdi ótken dáwir ortalıǵına batıradı.
Jampıq qala Ullı Jipek jolındaǵı áhmiyetli túyin bolıp, tek ǵana áskeriy baza emes, al mádeniy hám sawda orayı wazıypasın da atqarǵan bolıwı múmkin. Orta ásirlerde bul port qala bolıp, onda jedel sawda baylanısları alıp barılǵan. Onıń aymaǵında alıp barılģan qazıwlar waqtında Shıǵıs hám Batıstıń túrli mámleketleri, atap aytqanda, Qıtay, Egipet, Evropa, Hindstan menen baylanıslar bolǵanlıǵınan derek beretuģın kóplegen tabılmalar anıqlandı. Búgin bul jerlerde qashanlardur shólistanlıq bolmaǵanın, kerisinshe, sarqırama suwlar, jap-jasıl baǵlar, sawda-satıq qaynap turǵan xalıqqa tolı port-qala bolǵanın kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Házirgi qurǵaqshılıq úlkesi ornında bir waqıtları Shıǵıs hám Batıs mámleketleri menen jedel sawda baylanısları alıp barılǵanı, túrli civilizaciyalar arasında kópirler jaratılǵanına iseniw qıyın.
Jampıq qala aymaǵında geyde eki qabatlı mollyuskalardıń qabıqları ushırasadı, bul bolsa bul jerde millionlaǵan jıllar aldın teńiz bolǵanlıǵın esletedi. Qala átirapındaǵı jasıl reńli jınıslar bul jerlerde jáne de áyyemgi teńizdiń bar ekenligin kórsetiwi múmkin. Bular temirge bay teńiz shógindileri arasında kislorod jetispewshiligi sharayatında payda bolǵan xlorit mineralları bolıp tabıladı.
Jampıq qala arxeologiyalıq esteligi áyyemgi civilizaciyalar turmısınıń tiykarǵı táreplerin sáwlelendiretuǵın mádeniy obektlerdi saqlaw hám úyreniw zárúrligin esletip turadı. Ol Oraylıq Aziya arxeologiyası hám tariyxına qızıǵıwshı ilimpazlar hám sayaxatshılardıń itibarın tartadı. Jedel izertlewlerge qaramastan, ilimpazlar qalanıń kriziske ushırawına ne sebep bolǵanı haqqında anıq bir toqtamǵa kelmegen. Ayırım teoriyalar boyınsha, apatshılıqqa suw derekleriniń joq bolıwı sebep bolǵan. Basqalar búlginshilik dushpan qáwimlerdiń hújimleri nátiyjesinde júzege kelgen bolıwı múmkin dep boljaydı. Qanday bolmasın, házirgi waqıtta qala qarabaqanaları waqıt tásiri hám qum boranları sebepli pútkilley wayran bolıw qáwpi astında. Zamanagóy izertlewlerdiń eń áhmiyetli wazıypaları tek ǵana arxeologiyalıq qazıwlar emes, al keleshek áwladlar ushın estelikti saqlaw hám qorǵawdıń nátiyjeli usılların islep shıǵıw bolıp tabıladı.
