Ózbekstan tábiyatınıń haqıyqıy bezewi kóller hám bir qatar jasalma jaratılǵan suw basseynleri esaplanadı. Olardıń ulıwma sanı 500 den aslam. Suw resursları aymaq boylap tegis emes bólistirilgen. Kóllerdiń 40 procentten aslamı batıs bóliminde, 35 procenti bolsa arqa bóliminde jaylasqan. Ámiwdárya hám Sırdárya jaģalarında, Xorezm oazisinde kóplegen suw basseynleri bar. Tegisliktegi kóller dárya ańǵarlarında hám suwǵarılatuģın aymaqlar átirapında jaylasqan. Tegisliktegi kóller arasında Arnasay, Sudoche kóller sisteması, Teńizkól, Balıqshi, Jıltırbas jaqsı belgili. Barlıq suw basseynleri balıqshılıq xojalıǵına qánigelesken.
Jıltırbas - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Moynaq rayonında jaylasqan, maydanı 150 kvadrat kilometr bolǵan jasalma basqarılatuǵın suw basseyni. Kóldiń ortasha tereńligi 1 metrden 3 metrge shekem. Burın ol Aral teńiziniń qoltıǵı bolǵan, teńizdiń qáddi keskin tómenlegennen keyin onnan ajıralıp, Ámiwdárya suwınan toyına baslaǵan. Sońǵı jılları suw basseynindegi suw qáddin saqlap turıwǵa járdem beriwshi qosımsha suwǵarıw kanalları qazıldı. Jıltırbasqa suw Qazaqdárya aǵımındaǵı drenaj kollektorlarınan kelip túsedi hám biraz duzlı bolıp, ishiwge jaramsız. Derlik pútkil suw basseyni qamıszar menen qaplanǵan bolıp, gózzal kórinisti payda etedi. Eń qurgaqshılıq jıllarda Jıltırbas derlik pútkilley qurıp qaladı hám jıldıń úlken bóleginde ol kóplegen bólek suw maydanlarınan ibarat boladı. Oǵan barıw salıstırmalı qıyın, eń jaqın elatlı punkt bolǵan Qazaqdárya 30 kilometr uzaqlıqta jaylasqan, biraq suw dárejesi joqarı bolǵanda, aylanba jol 80-90 kilometrge shekem sozıladı.
Suw basseyniniń ataması eki bólimnen ibarat: "jıltır" - jıltıraq, "bas" - suw. 2024-jılı Samarqandta bolıp ótken 14-Bonn konvenciyasında Jıltırbas xalıqaralıq áhmiyetke iye suwlı-batpaqlıq jerler dizimine kirgizilgen. Bul waqıya aymaǵımız ekosistemi ushın da, tábiyǵıy resurslardı turaqlı basqarıw ushın da úlken áhmiyetke iye. 15 jıl dawamında úyrenilgen bul tábiyǵıy obekt Ózbekstanda Ramsar konvenciyasına kirgizilgen besinshi obekt boldı.
Ramsar jerleri 1971-jılı Irannıń Ramsar qalasında YUNESKO qáwenderliginde qol qoyılǵan Ramsar konvenciyası sheńberinde belgilengen dúnya júzlik áhmiyetine iye suw-batpaqlıq aymaqları bolıp esaplanadı. 1975-jılı kúshke kirgen Ramsar konvenciyası ıǵallı jerlerdi saqlaw, sonday-aq, resurslardan ekologiyalıq paydalanıw boyınsha aymaqlıq hám xalıqaralıq birge islesiwdi názerde tutadı.
Házirgi kúnde Ózbekstanda xalıqaralıq áhmiyetke iye bes suw-batpaqlıq aymaq dizimge alınǵan bolıp, olardıń ulıwma maydanı 674,4 mıń gektarǵa jetedi. Bul siyrek ushırasatuǵın ekosistemalar qatarına Teńizkól (2001-jılı járiyalanǵan), Arnasay kóller sisteması (2008), Todakól hám Quymazar suw saqlaǵıshları (2020), ájayıp Sudochye kóller sisteması (2023) hám Jıltırbas kóli (2024) kiredi.
Jıltırbas hár qıylı hám bay ósimlik hám haywanat dúnyasına iye bolǵan tábiyǵıy obyekt bolıp esaplanadı. Jıltırbas suw-batpaq aymaqları quslardıń migraciyasında áhmiyetli rol oynaydı. Olar bul jerde máwsimlik párwazları waqtında toqtap ótedi hám 50 den aslam qus túrleri, sonıń ishinde, baklan, aq quw, batpaqlıq úkisi hám búrkit ushın uya qurıw ornı esaplanadı.
Kól Aralboyı aymaǵına tán bolǵan siyrek ushırasatuǵın endemik balıq túrleriniń jasaw ortalıǵı bolıp tabıladı. Onıń suwlarında sazan, qılıshbalıq, jılan balıq sıyaqlı túrlerdi ushiratıw múmkin.
Biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw kózqarasınan áhmiyetli ekenliginen tısqarı, suw basseyni Aral teńiziniń qurıǵan túbinen duz shańınıń tarqalıwına tosqınlıq etetuǵın tábiyǵıy tosıq wazıypasın da atqaradı.
Jıltırbas kóliniń xalıqaralıq áhmiyetke iye suw-batpaqlıq orınlar dizimine kirgiziliwi ekosistemanı qorǵaw hám qayta tiklewge, sonday-aq, ekoturizmdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan ekologiyalıq baǵdarlamalardı qarjılandırıw hám qollap-quwatlaw ushın jańa imkaniyatlar jaratadı. Tábiyǵıy resurslardan aqılǵa uǵras paydalanıw hám turaqlı turizm ámeliyatın engiziwge járdemlesiw maqsetinde mámleketlik baǵdarlamaları ámelge asırılmaqta.
Xalıqaralıq áhmiyetke iye status suw-batpaqlıq aymaqların insan iskerligi hám klimat ózgeriwleriniń unamsız tásirlerinen qorǵaw boyınsha ilajlardı sezilerli dárejede kúsheytiw imkaniyatın beredi. Bul siyrek ushırasatuǵın ekologiyalıq resurstı qásterlep saqlaw aymaqtıń ekologiyalıq turaqlılıǵın hám biologiyalıq túrlilikti saqlap qalıwdıń kepili bolıp xızmet etedi. Háreketlerimizdi birlestirgen halda, tábiyǵıy miyrasımızdı keleshek áwladlar ushın saqlap qalıwımız múmkin.
