“O‘tov” - Markaziy Osiyoda keng qo‘llaniladigan dumaloq shakldagi ko‘chma chodirni anglatuvchi turkiy so‘z. Bu so‘z ingliz tiliga rus tili orqali kirib kelgan, ammo qoraqalpoqlarda bu uy-joy konstruksiyasining “qora uy” degan o‘z nomi bor. Bu an’anaviy ravishda uy-joy tomini yopish va uning suv o‘tkazmasligini ta’minlash uchun ishlatilgan hayvon terilari vaqt o‘tishi bilan qorayganligi bilan bog‘liq.
O‘tovlar o‘rnatish va tashish uchun oddiy va oson bo‘lib, ehtimol ular turar joyning eng qadimgi shakllaridan biridir. Ular Yevrosiyo bo‘ylab 3000 yil oldin keng tarqalgan. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodot (eramizdan avvalgi 484-425-yillar) yumaloq shakldagi chodirlarda yashagan ko‘chmanchi skiflarni tasvirlagan. Bunday uy-joylarni bugungi kunda ham ko‘rish mumkin, garchi ularning aksariyati bayram va tantanalarda ishlatiladi.
Masalan, qoraqalpoq oilalari to‘y tantanalari vaqtida o‘tovni uyga yaqin qilib o‘rnatadilar. U mehmonlarni qabul qilish uchun joy bo‘lib xizmat qiladi va yangi turmush qurganlarga o‘zlarining unutilmas kunlarida zarur bo‘lgan maxfiylikni taqdim etadi.
O‘tovning korpusi yengil yog‘och panjaradan iborat bo‘lib, uni yig‘ish hamda tuya yoki otlarda, so‘nggi paytlarda esa yuk mashinalarida tashish oson. Qoraqalpog‘istonda uni qurish uchun ko‘pincha terak yoki toldan foydalaniladi, chunki bu daraxtlar shu hududda o‘sadi. O‘tovning yog‘och qismlari echki juni yoki paxtadan to‘qilgan mustahkam tasmalar bilan bog‘langan, o‘tovning devorlari va tomi esa jun tarkibidagi tabiiy moylar tufayli suv o‘tkazmaydigan xususiyatga ega bo‘lgan issiqlikdan himoya qiluvchi kigiz bilan qoplangan. Qoraqalpoqlar tarixda qo‘y va echki boqmaganlar, chunki Orol dengizi atrofidagi botqoq yerlar chorvachilik uchun mos emas edi, shuning uchun ular cho‘l chekkasidagi quruq yaylovlarda o‘z chorvasini o‘tlatgan qozoq va turkman ko‘chmanchilaridan jun sotib olishgan. Ko‘pincha o‘tovning tomi hayvon terisidan qilingan qo‘shimcha qatlam bilan qoplangan, bu esa sovuq va yomg‘irdan yaxshi himoya qilgan.
Qoraqalpoq o‘tovlarining bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari ularni mintaqaning boshqa xalqlari o‘tovlaridan ajratib turadi. Birinchidan, qoraqalpoq o‘tovi tomi konussimon shaklda bo‘lib, bu umumiy konstruksiyani biroz baland qiladi. To‘qilgan oq lentalar tomni kesib o‘tadi. Qoraqalpoq o‘tovining yog‘och karkasi o‘zbek analoglariga qaraganda ancha yengil bo‘lib, bu qoraqalpoqlarning chorva uchun eng yaxshi yaylovlarni izlab, o‘z o‘tovlarini tez-tez ko‘chirganliklari bilan izohlanadi, o‘zbeklar esa, qoida tariqasida, qish oylarida namat qoplamasini yechib, karkasni joyida qoldirishgan.
Qoraqalpoqlar panjarali karkasni ko‘pincha yorqin qizil rangga bo‘yab, o‘tovga nafaqat uslubiy o‘ziga xoslik, balki o‘ziga xos iliqlik va shinamlik hissini ham berishgan. Qoraqalpoq o‘tovining an’anaviy dizaynida ichkariga ochiladigan sirtmoqli yog‘och tabaqali eshiklar o‘rnatilgan bo‘lib, ular yuqoridan tirgakli vertikal ustunlarga mahkamlanadi. O‘tmishda eshiklar bezatilmagan, ammo XX asrning boshidan boshlab o‘yma naqshlar ommalashgan, bunday buyumlarning namunalarini Nukus va Mo‘ynoq muzeylari kolleksiyalarida ko‘rish mumkin. Eshik oldida qamish novda - yesik osig‘liq bo‘lib, u interyerga dekorativ rang-baranglik bag‘ishlabgina qolmay, uni shamoldan himoya qiladi. O‘tovga kirish va chiqish qulay bo‘lishi uchun uni osongina burab qo‘yish mumkin.
O‘tovni bezatish hamisha mahalliy urf-odatlarning ajralmas qismi bo‘lgan. XX asr boshlariga qadar turmushga chiqmoqchi bo‘lgan yosh qiz bo‘lajak uyi uchun gilam va pardalarni mustaqil to‘qishi kerak bo‘lgan.
Bu jarayonda unga onasi, opa-singillari va jamoadagi boshqa keksa ayollar bajonidil yordam berganlar. Bunday marosim avlodlarni birlashtirib, bilim va an’analarni uzatib, gilamning har bir ipiga singdiriladigan mehrli muhitini yaratadi.
Qoraqalpoq to‘quvchiligida eng ko‘p tarqalgan naqshlardan biri qo‘y shoxlari ramzidir. Ushbu naqsh odatda eshikning ikki tomonidagi to‘qimachilik panellarida tasvirlangan va ilohiy ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qoraqalpog‘istonda nafaqat ko‘rish, balki an’anaviy o‘tovlar san’ati, ularning noyob dizayni va mohirona bezatilishi bilan tanishish mumkin bo‘lgan ko‘plab ajoyib manzillar bor. Azamat Turekeyev va uning jamoasi Chimboydagi “Qora uy” ustaxonasida ko‘chmanchi xalqning asl ruhini saqlagan holda, asriy an’analarga amal qilib, o‘tovlar yaratmoqda.
O‘tovlarning ajoyib tarixiy namunalarini Qoraqalpog‘iston tarixi va madaniyati davlat muzeyida, Nukus shahridagi Amet va Aymxan Shamuratovlar uy-muzeyida, shuningdek, Mo‘ynoq tumanidagi Ekologiya muzeyida ko‘rish mumkin.
Qoraqalpog‘iston poytaxti Nukus shahridagi “Oq qush” majmuasida joylashgan qoraqalpoq o‘tovi dunyodagi eng katta bo‘linmas o‘tov sifatida Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. Uning diametri 40,5 metr va balandligi 22 metr bo‘lib, u nafaqat an’anaviy ko‘chmanchi turmushning yorqin ramzi, balki haqiqiy me’morchilik mo‘jizasi hamdir.
An’anaviy ko‘chmanchi hayot muhitiga to‘liq sho‘ng‘ishni xohlovchilar uchun “Bes qal’a” va “Ayoz qal’a” o‘tov lagerlari tabiat qo‘ynida tunash uchun qulay sharoitlarni taklif etadi. Bu yerda, rang-barang manzaralar orasida nafaqat dam olish, balki Qoraqalpog‘iston ruhini his qilish, uning noyob merosi va madaniy an’analariga ta’sir qilish mumkin. Dunyoning bu burchagida siz jonli tarix va go‘zallikka to‘la cheksiz kengliklarga sho‘ng‘ib, uyg‘unlik va ilhomni topasiz.
