Turkiy tildan tarjima qilinganda “qiya qal’a” ma’nosini anglatuvchi Jonbosqal’a, shu nomdagi qishloqning sharqida, 4R-193 yo‘li bo‘ylab, To‘rtko‘ldan 47 kilometr shimoli-sharqda joylashgan. Bu qadimiy qal’a ilk antik davrda bunyod etilgan bo‘lib, Qadimgi Xorazm tarixiy mudofaa inshootlari tizimining so‘nggi bo‘g‘ini hisoblanadi. Uning tizma yonbag‘iridagi strategik joylashuvi atrofdagi tekislikka go‘zal manzara taqdim etib, tashrif buyuruvchilarni qadimiyat muhitiga olib o‘tadi.
Jonbosqal’a 1938-yilda mashhur arxeolog Sergey Tolstov boshchiligidagi Xorazm ekspeditsiyasi davomida kashf etilgan dastlabki yodgorliklardan biridir. Tadqiqotchi qal’aning paydo bo‘lish sanasini aniqlab, u miloddan avvalgi IV asr boshlarida, Xorazm Ahamoniylar imperiyasidan mustaqillikka erishganidan so‘ng qurilgan va milodiy I asrgacha mavjud bo‘lgan, degan taxminni ilgari surgan.
Jonbosqal’a boshqa qal’alardan minoralarining yo‘qligi va tashqi devorlarida butun perimetri bo‘ylab o‘yib ishlangan mingdan ortiq shinaklari borligi bilan ajralib turadi. Baland o‘qsimon shinaklar shaxmat tartibida ikki qator joylashtirilgan. Qal’a ulkan kvadrat xom g‘ishtlardan qurilgan ikkita qalin devor bilan mustahkamlangan. Qo‘sh devorlarda kamondan o‘q otish uchun mo‘ljallangan ikki qavatli ichki yo‘laklar joylashgan. Tor yo‘lak darvoza oldidagi inshootni darvoza bilan bog‘lagan, bu esa dushmanni bu joyni tark etish imkoniyatidan mahrum qilib, uni labirintning tor bo‘shlig‘iga jalb etish imkonini bergan. Bunday vaziyatda dushman tuzoqqa tushib, qutulish imkoniyatlarini butunlay yo‘qotgan.
Jonbosqal’aning asosiy qismi 200x170 metr maydonni egallagan bo‘lib, o‘zining ulkan o‘lchamlari bilan hayratga soladi. Balandligi 20 metrgacha bo‘lgan mahobatli devorlari esa kishini lol qoldiradi. Qadimiy qal’a ichida kengligi 30 metr bo‘lgan ko‘cha bo‘lib, uning ikki tomonida turar-joy mavzelari joylashgan. Har bir mavze 150 dan 200 gacha xonani o‘z ichiga olgan. Shunday qilib, Jonbosqal’aning voyaga yetgan aholisi taxminan 2000 kishini tashkil etgan, bu esa uning uzoq o‘tmishda muhim madaniy va ijtimoiy markaz bo‘lganligidan dalolat beradi.Qal’a aholisi ma’naviy hayotining markazi 4,5 metr balandlikdagi ulug‘vor olov ibodatxonasi edi. Uning aholisi Markaziy Osiyoda ming yildan ortiq hukmronlik qilgan zardushtiylik diniga e’tiqod qilgan. Ibodatxona ichida to‘g‘ri shakldagi tuxumsimon supa joylashgan bo‘lib, uning metall qurbongohida kohinlar muqaddas olovni avaylab saqlab turishgan.
Besh asr davomida qal’a o‘z yerlarini dushman hujumlaridan qat’iy himoya qilgan. Biroq I asrda ko‘chmanchilar darvozadan janubdagi devorni teshib o‘tishga muvaffaq bo‘ldilar va qal’a qulab tushdi. Bu yerda topilgan o‘q uchlarining soni qal’ada shiddatli janglar bo‘lganligidan dalolat beradi. Qal’a himoyachilari halok bo‘ldi, tirik qolganlari esa qul qilib olib ketildi.
Bosqinchilar tomonidan vayron qilingan va yoqib yuborilgan uylar xarobalarida bir vaqtlar bu joylarda qaynab turgan hayotning sezilarli ko‘rinishini beruvchi artefaktlar topildi. Topilgan buyumlar orasida terrakotadan yasalgan haykalchalar va metall buyumlar, sopol parchalari, zargarlik buyumlari va turli shakl va rangdagi ko‘plab shisha munchoqlar bor edi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda qo‘llanilgan bu munchoqlar Shimoliy Qora dengiz bo‘yidagi sohibjamollar uchun zeb-ziynat bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘rinib turibdiki, Qadimgi Xorazmda Yevropa va Osiyoning turli mamlakatlari bilan savdo aloqalari yo‘lga qo‘yilganligi bu sivilizatsiyaning boy madaniy almashinuvi hamda yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi.
Ko‘chmanchilar va vaqt yetkazgan jiddiy shikastlarga qaramay, Jonbosqal’a ikki ming yil davomida o‘zining ulug‘vor go‘zalligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Uning devorlari botib borayotgan Quyosh nurlarida ayniqsa ajoyib ko‘rinadi.
Bu qadimiy qal’aning paxsa devorlari ostida turib, tevarak-atrofimizdagi olamning qadim zamonlarning aks-sadolari bilan to‘lib borayotganini va qanchadan-qancha noma’lum sirlar o‘tmishning soyasida yashirinib yotganini his etasan.
