Túrkiy tilden awdarılǵanda "qıya qala" mánisin bildiretuǵın Jambasqala, usı atamadı awıldıń shıǵısında, 4R-193 jolı boylap, Tórtkúlden 47 kilometr arqa-shıǵısta jaylasqan. Bul áyyemgi qala dáslepki antik dáwirde qurılǵan bolıp, Áyyemgi Xorezm tariyxıy qorǵanıw imaratları sistemasınıń sońǵı buwını esaplanadı. Onıń dizbek janbawırındaǵı strategiyalıq jaylasıwı átiraptaǵı tegislikke gózzal kórinis jaratıp, zıyaratshılardı áyyemgilik ortalıǵına alıp baradı.
Jambasqala 1938-jılı belgili arxeolog Sergey Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm ekspediciyası dawamında ashılǵan dáslepki esteliklerden biri bolıp esaplanadı. Izertlewshi qalanıń payda bolıw dáwirin anıqlap, ol eramızǵa shekemgi IV ásir baslarında, Xorezm Axameniyler imperiyasınan ǵárezsizlikke eriskennen keyin qurılǵan hám eramızdıń I ásirine shekem bar bolǵan, degen shamalawdı ilgeri súrgen.
Jambasqala basqa qalalardan minaralarınıń joqlıǵı hám sırtqı diywallarında pútkil perimetri boylap oyıp islengen mıńnan aslam qarawıltobeleri barlıǵı menen ajıralıp turadı. Biyik oq tárizli qarawıltobeler shaxmat tártibinde eki qatar jaylastırılgan. Qorgan úlken kvadrat qam gerbishlerden qurılgan eki qalıń diywal menen bekkemlengen. Qos diywallarda oq jaydan oq atıw ushın mólsherlengen eki qabatlı ishki jollar jaylasqan. Tar jol dárwaza aldındaǵı imarattı dárwaza menen baylanıstırǵan, bul bolsa dushpandı bul jerden shıǵıw imkaniyatınan ayırıp, onı labirinttiń tar boslıǵına tartıw imkaniyatın bergen. Bunday jaǵdayda dushpan duzaqqa túsip, qutılıw imkaniyatların pútkilley joģaltqan.
Jambasqalanıń tiykarǵı bólegi 200x170 metr maydandı iyelegen bolıp, óziniń úlken ólshemleri menen tań qaldıradı. Biyikligi 20 metrge shekemgi sawlatlı diywalları bolsa tań qalarlıq. Áyyemgi qorǵan ishinde keńligi 30 metr bolǵan kóshe bolıp, onıń eki tárepinde turaq jaylar jaylasqan. Hár bir kvartal 150 den 200 ge shekemgi xanalardı óz ishine alǵan. Solay etip, Jambasqalanıń jetilisken xalqı shama menen 2000 adamdı quraǵan, bul bolsa onıń uzaq ótmishte áhmiyetli mádeniy hám sociallıq oray bolǵanınan derek beredi. Qala xalqınıń ruwxıy turmısınıń orayı 4,5 metr biyikliktegi sawlatlı ottıń ibadatxanası edi. Onıń xalqı Oraylıq Aziyada mıń jıldan aslam húkim súrgen zardushtiylik dinine isengen. Ibadatxana ishinde tuwri formadaǵı tóbe jaylasqan bolıp, onıń metall qurbanlıq ornında ruwxaniyler muqaddes ottı abaylap saqlap turǵan.
Bes ásir dawamında qorǵan óz jerlerin dushpan hújimlerinen qattı qorǵaǵan. Biraq, I ásirde kóshpeliler dáryadan qubladaǵı diywaldı tesip ótiwge eristi hám qorǵan qulap túsken. Bul jerde tabılǵan oq ushlarınıń sanı qorǵanda qattı sawashlar bolǵanlıǵınan derek beredi. Qalan qorǵawshıları nabıt boldı, tiri qalǵanları bolsa qul etip alıp ketildi.
Basqınshılar tárepinen wayran etilgen hám jaǵıp jiberilgen jaylardıń qarabaqanalarında bir waqıtları bul jerlerde qaynap turǵan turmıstıń sezilerli kórinisin beriwshi artefaktlar tabıldı. Tabilǵan buyımlar arasında terrakotadan islengen háykeller hám metall buyımlar, keramika bólekleri, zergerlik buyımları hám túrli forma hám reńdegi kóplegen shiyshe monshaqlar bar edi. Eramızǵa shekemgi III-II ásirlerde qollanılǵan bul monshaqlar Arqa Qara teńiz boyındaǵı gózzallar ushın bezek bolıp xızmet etken. Kórinip turǵanınday, Áyyemgi Xorezmde Evropa hám Aziyanıń túrli mámleketleri menen sawda baylanısları jolǵa qoyılǵanı bul civilizaciyanıń bay mádeniy almasıwı hám de joqarı dárejede rawajlanǵanınan derek beredi.
Kóshpeliler hám waqıt jetkergen awır jaraqatlarǵa qaramastan, Jambasqala eki mıń jıl dawamında óziniń ullı gózzallıǵın saqlap qalıwǵa eristi. Onıń diywalları batıp baratırǵan Quyash nurlarında ásirese ájayıp kórinedi. Bul áyyemgi qorǵannıń paxsa diywallarınıń astında turıp, átirapımızdaǵı dúnyanıń áyyemgi zamanlardıń sesleri menen tolıp baratırǵanın hám qanshadan-qansha belgisiz sırlar ótmishtiń sayalarında jasırınıp atırǵanın sezeseń.
