Qaraqalpaqlar – túrkiy tilles xalıq. Olardıń tariyxı birneshe ásirdi óz ishine aladı hám Aral boyındaǵı áyyemgi dala qáwimlerinen baslanadı. Orta Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxın izertlewshi ataqlı ilimpaz S.P.Tolstovtıń pikiri boyınsha, qaraqalpaqlardıń eń áyyemgi ata-babaları – Aral teńiziniń qubla jaǵalawların jaylaǵan sak-massaget qáwimleri (batpaqlıqlar hám atawlar massagetleri) esaplanadı. Olar balıq awlaw, mal sharwashılıǵı hám diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshı yarım kóshpeli qáwimler bolǵan.
Orta ásirlerde qaraqalpaqlardıń tiykarǵı etnikalıq ózegin pechenegler hám oǵuzlar quradı. Olar tek Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında hám Aral teńizi jaǵalawlarında emes, al Aral boyı hám Volgaǵa shekemgi bunnan da keń territoriyalarda da jasaytuǵın edi. Qaraqalpaqlardıń ata-babalarınıń bunnan keyingi dáwirdegi táǵdiri XI ásirlerde Irtıshtan kelgen qıpshaqlar menen baylanıslı. Olar monǵol basqınshılıǵı dáwirinde hám onnan keyin de bul qáwimler menen birge boldı. Pecheneglerdiń bir bólegi qıpshaqlardıń qısqısı astında batısqa qaray jılıstı hám rus jılnamalarında «qara bórikliler» («черные клобуки», XII – XIV áá.) retinde tilge alınadı, al Aral jaǵalawında qalǵan basqa bólegi Shıǵıs dereklerinde «káwmi qulahi-siyah» (qara bórikliler qáwimi) sıpatında kórsetiledi.
Sonday-aq, qaraqalpaqlardıń etnikalıq tariyxınıń áhmiyetli basqıshı Altın Ordanıń qulawı júz berip atırǵan monǵol basqınshılıǵınan keyingi dáwirge tuwra keledi. XVI–XVII ásirlerde qaraqalpaqlardıń basım bólegi Sırdáryanıń ortanǵı hám tómengi jaǵalawlarında jasadı, qalǵan bólegi Ámiwdáryanıń ańǵarı Aralǵa quyıp baslaǵannan keyin, XVI ásirdiń aqırlarında dáryanıń tómengi jaǵalawlarına qonıs bastı.
XVIII ásirdiń ortalarına kelip qaraqalpaqlardıń bir bólegi Samarqand, Buxara hám Ferǵana alabı aymaqlarına óte basladı. Bul dáwirge kelip xalıqtıń negizgi bólegi Ámiwdárya hám Jańadáryanıń tómeninde (Túslik Aral boyında) jasadı. Taslap ketilgen eski suwǵarıw kanalları olar tárepinen qayta tiklenip, jańaları qazıldı, gúllengen jer maydanları payda etildi. Qaraqalpaqlarda usı waqıtları pútin bir urıwlıq birlespeleri ushın mákan qonısları payda boladı. Mısalı, hár bir awıl óz qorǵanına iye bolıp, bunda urıw aqsaqalı háwlisiniń qır dógeregi biyik diywallar menen qorshalǵan hám topıraq penen úydirilgen.
Qaraqalpaqlar on tórt urıw hám qońırat bolıp eki tiykarǵı arısqa bólinip, bul arıslar óz gezeginde qáwimlik hám urıwlıq toparlardan ibarat bolǵan. On tórt urıwdıń eń irileri – qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt esaplanǵan. Qońırat arısınıń úlken eki urıwlıq birlespesi shúllik hám jawınǵır urıwların óz ishine aladı. Urıwlardıń hár qaysısı biy (urıw aqsaqalı) yaki batır (urıw áskerbasısı) tárepinen basqarılǵan.
XIX ásir basında qaraqalpaqlar Xiywa xanlıǵınıń qol astına ótedi. Biraq, Orta Aziya Rossiya imperiyası tárepinen jawlap alınǵannan soń Túrkistan general-gubernatorlıǵı hám Xiywa xanlıǵınıń (Xojeli hám Qońırat bekligi) qol astına kirgen qaraqalpaqlar ekige bólinip qaladı.
XX ásirdiń 20-jıllarında Ámiwdáryanıń tómengi jaǵalawlarında jasawshı xalıqlardıń táǵdirine tásir etken tariyxıy waqıyalar júz berip, usı dáwirde Qaraqalpaq avtonomiyalı oblastı dúziledi.
1991-jılı Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligine erisken waqıtta Qaraqalpaqstan onıń quramındaǵı suveren respublika statusın aldı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı – Nókis qalası bolıp, ol Ámiwdáryanıń házirgi deltasınıń túslik bólimindegi qumlı keńislikte jaylasqan. Nókis – Ózbekstannıń eń «jas» qalalarınan biri bolıp, onıń aymaǵında b.e.sh. IV–III ásirlerge tiyisli eski Shorsha qalası jaylasqan.
Búgingi kúni Qaraqalpaqstan bay tábiyǵıy hám mádeniy miyrasqa iye, tez pát penen rawajlanıp baratırǵan region bolıp tabıladı.
Qaraqalpaqstan kartalar
