Qaraqalpaqstan teńi-tayı joq bay mádeniy miyrasqa iye. Bul miyras arxeologiya hám de arxitekturanıń áyyemgi estelikleri, ózine tán xalıq awız eki dóretiwshiligi, dástúriy ónermentshilikte kózge túsedi.
Mısalı, Qaraqalpaqstan territoriyasında kóplegen arxeologiyalıq hám arxitekturalıq estelikler jaylasqan bolıp, olar qorǵanıw áhmiyetine iye qurılıslar, sonıń ishinde qonıs jerleriniń shegaraları boylap salınǵan bir qatar bálent qorǵanlardan ibarat. Bulardıń eń ertede salınǵanları – b.e.sh. IV á. Áyyemgi Xorezmniń Ahamoniylar imperiyasınıń quramınan shıqqan waqtına tuwra keledi.
B.e. I ásiriniń baslarına kelip Áyyemgi Xorezm sheńberi keńeyip baratırǵan Qushan imperiyası mádeniyatınıń tásirine túsedi, bul jaǵday ájayıp Topıraq qala qorǵan hám qalashasınıń qurılısında óziniń ayqın sáwleleniwin taptı. Bul dáwirde qonıslıq territoriyalar ishindegi kishirek qorǵanlardan ibarat bolǵan jańasha qurılıs modelleri payda boldı.
Áyyemgi Xorezm – zoroastrizmniń Watanı bolıp tabıladı. Saqlanıp qalǵan kóp sandaǵı arxeologiyalıq estelikler: daxmalar, ot ibadatxanaları, ossuariyleri bar nekropoller hám t.b. – bunıń dáliyli. B.e. VIII ásirde islamnıń kirip keliwi menen tek xalıqtıń turmıs tárizi, dini ǵana emes, al arxitekturası da ózgeriske ushıradı. Pisken gerbish payda boldı, onnan arxitekturalıq naǵıslar hám epigrafiyalıq jazıwlardıń ájayıp úlgileri menen bezelgen tań qalarlıq maqbaralar, meshitler, gúmbezli hanaqalar salındı.
Aral boyı mıń jıllıqlar dawamında mádeniyatlar dárbentinde turdı: Ústirt keńisligi arqalı Evropa, Kavkaz, Aldıńǵı Aziya, Oraylıq Aziya hám Qıtay xalıqlarınıń mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslarının rawajlanıwında úlken rol oynaǵan Ullı Jipek jolı ótti. Ullı Jipek jolınıń bir shaqabı shama menen Donnıń tómengi jaǵalawlarında jaylasqan Antik dáwirindegi iri qala – Tanais arqalı ótip, túslik rus dalaları, tómengi Volga boyı, Aral boyın kesip ótti, bunnan soń Túslik Qazaqstan arqalı Altay hám Túslik Túrkstanǵa shıqtı. Bul jerde, itimal, Ullı Jipek jolınıń tiykarǵı jolına qosıldı.
Bul joldıń bir shaqapshası Arqa Aral boyınan Xorezm arqalı Soǵdianaǵa hám onnan arı túslikke qaray baǵıtlandı. Solay etip, Ferǵana alabı oazisinen Aral teńiziniń qumlı jaǵalawlarına shekemgi aymaqta Ullı Jipek jolınıń tariyxı menen baylanıslı bolǵan bir neshshe mıńlaǵan tariyxıy-arxitekturalıq estelikler jaylasqan.
Qaraqalpaqlardıń ózine tán ishki dúnyası búgingi kúni de usı xalıqtıń kúndelikli turmısınıń bir bólegin quraytuǵın folklor, ayaq oyını, úrp-ádet, dástúrlerinde ayqın sáwlelengen. Xalıq sazende-qosıqshılardı, jıraw-baqsılardı, «Alpamıs» hám «Qırıq qız» dástanların hám t.b. súyip tıńlaydı.
Qaraqalpaqlardıń dástúrleri ónermentshilikte ayqın kózge túsedi. Qaraqalpaqlardıń ertede tutınǵan buyımlarınıń ápiwayı forması menen naǵısları olardıń Antik dáwir hám Orta ásirlerdegi Oraylıq Aziya kóshpelileriniń kórkem óneri menen sıbaylas ekenligin kórsetedi. Qaraqalpaqlardıń dástúriy kásipleriniń rawajlanıwı áyyemgi baspana túri bolǵan qara úy, kúndelikli úy-ruwzıgershiliginde zárúr hám tabıwǵa ońay bolǵan materiallar: jún, teri, súyek, aǵash, paxta menen baylanıslı. XX ásirdiń baslarında da qara úydi bezew ushın hayal-qızlar kiyiz basqan, shiy, gilemler, naǵıslı palas hám alashalar toqıp, quraq quraw menen shuǵıllanǵan. Qaraqalpaq hayal-qızları – on barmaǵı oyılǵan sheber kesteshiler. Erkekler ádewir qıyın ónermentshilik – qara úy hám saz ásbapların soǵıw, aǵashqa naǵıs oyıw, zergerlik, teri iylew hám t.b. menen shuǵıllanǵan.