Yer sayyorasi chindan ham ajoyib! Sayyoramizning eng g‘aroyib joylaridan biri Ustyurt platosidir. Plato, aslida, qurib qolgan qadimgi Tetis okeanining tubidir (yunon dengiz ma’budasi Tefida nomidan). Ustyurt platosining yoshi aniq emas, olimlarning fikricha, 20 milliondan 60 million yilgacha deb taxmin qilinadi. Uning ayrim qatlamlari turli xil qotishmalar: mollyuskalar qoldiqlari, dengiz tipratikanlari, toshga aylangan marjonlar va chig‘anoqlar, shuningdek, millionlab yillar davomida okean tubida to‘plangan ohaktosh va bo‘r qatlamlaridan iborat. Qadimgi jinslar ko‘rinib turgan yangi jarliklarda o‘sha uzoq davrlarni eslatuvchi qadimgi akulalarning tishlarini topish mumkin.
Ustyurt platosi 200 ming km² ga yaqin maydonni egallagan bo‘lib, O‘zbekiston va Qozog‘iston hududlarida joylashgan. Platoning manzaralari bepoyon tekisliklar, tepaliklar, daralar va siyrak vohalardan iborat. Plato atrofdagi tekislikka tik jarliklar - balandligi 100 dan 350 m gacha bo‘lgan chinklar bilan kesiladi. Yuqoriga chiqishga joy topish uchun chinklar etagi bo‘ylab ko‘p kilometr yurishga to‘g‘ri keladi.
Ustyurt platosining iqlimi keskin kontinental bo‘lib, haroratning sezilarli darajada o‘zgarishi va yog‘ingarchilikning kamligi bilan ajralib turadi. Bu yerda deyarli har doim yo‘nalishini o‘zgartirib, tinkani quritadigan shamol esadi. Shamol va vaqt ta’sirida chinklar g‘aroyib shaklga kirgan.
Insoniyat tarixi davomida Ustyurt platosi hamma vaqt yashash uchun yaroqsiz makon bo‘lgan, ammo VI-III ming yilliklardayoq Orol dengizi qirg‘oqlarida ibtidoiy odamlar - Kaltaminor madaniyatiga mansub neolit davridagi o‘troq baliqchilar yashagan. Butun plato bo‘ylab ibtidoiy odamlarning manzilgohlari va ularning qabristonlari tarqalgan. Plato skiflar va mo‘g‘ul istilochilariga, xalqlarning buyuk ko‘chishiga guvoh bo‘lgan.
Buyuk Ipak yo‘li gullab-yashnagan davrda kimsasiz, buloq va quduqlarsiz yuzlab kilometrga cho‘zilgan ulkan Ustyurt cho‘li xavfli va jonsiz joy hisoblangan. Karvonlar odatda Ustyurt platosini janubdan, O‘zboy daryosi bo‘yidan aylanib o‘tgan yoki Orol dengizi yoqalab, shimolga qarab ketgan. Bugungi kunda o‘sha davrning ikkita yodgorligi - Qo‘rg‘oncha qal’a xarobalari va Urga burunidagi mayoq poydevori saqlanib qolgan.
XX asrning 80-yillarida olimlar noodatiy sun’iy chiziqlarni payqashdi. Bu chiziqlar shimolga ishora qiluvchi 900 m gacha uzunlikdagi o‘qsimon belgilarga tutashgan. Bu o‘q tizimi yuz kilometrdan ortiq masofaga yoyilgan. Ularni inson bo‘yi balandligidan ko‘rib bo‘lmaydi. Shu yerning o‘zida butun bir arxeologik yodgorliklar majmuasi - qo‘rg‘onlar, qabrlar, diniy inshootlar topilgan. Eng so‘nggilari X-XV asrlarga oiddir. Arxeologlar Ustyurt “o‘qlari”ning kelib chiqishi va vazifasi haqida bir to‘xtamga kela olmaganlar. Taxminlarga ko‘ra, bular qulon va sayg‘oq podalarini katta miqdorda ovlash uchun qurilgan inshootlar bo‘lishi mumkin.
Ustyurt platosini kesib o‘tuvchi birinchi avtomobil yo‘li XX asr o‘rtalarida paydo bo‘lgan, Qo‘ng‘irot-Beynau temir yo‘li esa faqat 1972-yilda yotqizilgan. Plato bugungi kunda hech qanday iqtisodiy ahamiyatga ega emas, ammo turizm sohasi rivojlanmoqda.
Ustyurt platosiga sayohat odatda Orol dengiziga sayohatning bir qismidir. Nukus shahridan chiqqach, sayyohlar Mo‘ynoq va kemalar qabristonini ziyorat qiladilar, qurigan dengiz tubi bo‘ylab Ustyurt platosiga boradilar, so‘ngra uning pog‘onalaridan birida joylashgan o‘tov lageriga tunaydilar.
Qaytish yo‘nalishi Sudochye ko‘li ustida joylashgan tashlandiq Urga qishlog‘i yaqinidagi plato va burunning boshqa qismini ko‘rish imkonini beradigan yo‘l bo‘ylab o‘tadi.
Ustyurt platosining maftunkor geologik tuzilishi noyob suratlarni tasvirga olish uchun ajoyib maydoncha bo‘lishi mumkin. Tong va quyosh botishi vaqtlari tekstura berish va rangni kuchaytirish uchun juda mos keladi. Baland jarlik devorli va murakkab shakldagi o‘tkir qoyalar tabiat qo‘li bilan yo‘nilgan afsonaviy haykallarni eslatadi. Bu shakllar, qordek oppoqdan oltin va qizil ranggacha, ko‘k osmon fonida go‘zal kontrastlarni yaratib, turli xil ranglarga ega bo‘lishi mumkin. Ularning o‘ziga xos tuzilishi va shakli o‘zga sayyora landshaftlarini eslatadi.
