Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumani hududida Markaziy Osiyoning eng ko‘zga ko‘ringan antik yodgorliklaridan biri - Jonbos qal’a qo‘rg‘oni joylashgan. Bu ulug‘vor inshoot Sultonuizdog‘ tog‘ tizmasidan janubi-sharq tomonga cho‘zilgan tepaliklar zanjirini tutashtiruvchi tepalikda qad ko‘targan. Janbas qal’aga asos solingan vaqt miloddan avvalgi IV asrga to‘g‘ri keladi va milodiy I asrgacha foydalanilgan.
Jonbos qal’aning maydoni 200x170 metr bo‘lib, u to‘rtburchak shaklida bo‘lib, dunyo tomonlariga yo‘naltirilgan.
Jonbos qal’a me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, uni bu davrdagi ko‘plab Markaziy Osiyo qal’alaridan ajratib turadigan, minoralarning umuman yo‘qligidir. Bu ulkan inshootni qo‘sh devorlar o‘rab turgan bo‘lib, qalinligi besh metrga, balandligi esa o‘n metrga yetgan, bu esa ushbu inshootning keng ko‘lamliligi va ulug‘vorligini ko‘rsatadi. Ichki devor tashqi devorni takrorlab, qal’aning mudofaa qobiliyatini oshirish maqsadida qurilgan.
Jonbos qal’aning tashqi devorida butun perimetr bo‘ylab shaxmat tartibida ikki qator joylashgan baland va tor nayzasimon shinaklar o‘yilgan bo‘lib, bu mustahkamlangan inshootning harbiy maqsadini tasdiqlaydi.
Tashqi va ichki devorlar orasidan taxminan uch metr kenglikdagi yo‘lak o‘tgan bo‘lib, u qal’a himoyachilariga erkin harakatlanish va mudofaa paytida ishonchli himoyani ta’minlaydi.
Jonbos qal’a me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, uni bu davrdagi ko‘plab Markaziy Osiyo qal’alaridan ajratib turadigan, minoralarning umuman yo‘qligidir.
An’anaviy himoya inshootlari o‘rniga qanot mudofaasi 20-25 oddiy shinaklar oralig‘ida joylashgan uchtalik shinaklar tizimi yordamida amalga oshirilgan. Qal’aning burchaklari qiya shinaklar bilan himoyalangan bo‘lib, bu uning mudofaa qobiliyatini sezilarli darajada oshirdi.
Jonbos qal’a quruvchilarining istehkomchilik san’ati qal’aga olib kiruvchi yagona darvozani himoya qiluvchi ayyorona inshootda to‘liq namoyon bo‘lgan. Darvoza oldidagi devorning to‘g‘ri burchakli bo‘rtig‘i darvoza oldi inshootini darvoza bilan bog‘laydigan tor yo‘lak hosil qilgan, bu yerda hujumchilar manyovr qilish imkoniyatidan mahrum edilar. Bu yo‘l har tomondan shinaklardan o‘qqa tutilib, qal’aning mudofaa qudratini ancha oshirgan. Qal’alarni loyihalashga bunday original yondashuv qadimgi me’morlarning yuksak mahoratini va harbiy strategiyani chuqur bilishini, shuningdek, qal’aning dushman hujumini to‘xtata oladigan mudofaa obyekti sifatidagi strategik ahamiyatini ko‘rsatadi.
Shimoli-g‘arbda joylashgan qal’a darvozasidan janubi-sharqqa tomon kengligi o‘ttiz metrcha keladigan shaharning bosh ko‘chasi cho‘zilib ketgan. Bu ko‘chaning ikki tomonida turar-joy mavzelarining binolari joylashgan bo‘lib, ularning har birida ikki yuztagacha turar-joy bo‘lgan.
Qal’a tashqarisida 2000 ga yaqin aholiga ega kichik aholi punkti joylashgan. Aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan.
Jonbos qal’a aholisi Xorazmdan Hindistongacha, Shinjondan Yaqin va O‘rta Sharqqacha cho‘zilgan ulkan hududlarda ming yildan ortiq vaqt davomida gullab-yashnagan eng qadimgi jahon dinlaridan biri - zardushtiylik diniga e’tiqod qilgan. Darvoza qarshisida, shaharning qarama-qarshi tomonida, qal’a devoriga olov ibodatxonasining xarobalari tutashgan. "Olov uyi" deb atalgan bu otashparastlar ibodatxonasi balandlikda, 4,5 metr balandlikda joylashgan bo‘lib, qal’a aholisi ma’naviy hayotining markazi hisoblangan.
Ibodatxona ichida oval shaklidagi tepalik saqlanib qolgan bo‘lib, uning metall qurbongohida kecha-yu kunduz muqaddas olov yonib turgan. Ibodatxona devorlari bo‘ylab kohinlar o‘tirgan va o‘chmas olov yoqib turgan tosh o‘rindiq qoldiqlari saqlanib qolgan.
Jonbosqal’a qal’asi milodiy I asrda ko‘chmanchilar bosqini natijasida vayron bo‘lgan. Bosqinchilar taran yordamida darvozaning g‘arb tomonidagi devorni teshib, qal’aga bostirib kirdilar.
Arxeologlar tomonidan topilgan juda ko‘p miqdordagi metall o‘q uchlari shahar ichida shiddatli jang bo‘lganligidan dalolat beradi. Ehtimol, aholining aksariyati jangda halok bo‘lgan, tirik qolganlari esa qullikka olib ketilgan. Otashxona va turar-joy binolari vayron qilinib, yoqib yuborildi.
Ikki ming yil davomida yomg‘irlar va shamollar binolarni vayron qilib, qum bilan ko‘mib tashladi, faqat Jonbos qal’aning qadimgi ulug‘vorligini eslatuvchi ulkan devorlargina qoldi.
Bu devorlar zamon qo‘riqchilari kabi buyuk janglar va g‘alabalar tarixini, o‘z yurtini himoya qilishda qo‘rqmasdan turgan odamlarning jasorati va matonati haqidagi xotiralarni saqlaydi.
Qal’a turar joylari xarobalaridan juda ko‘p sopol parchalari, terrakota haykalchalari va turli xil metall buyumlar topilgan. Topilgan buyumlar orasida nozik bilaguzuklar, nozik uzuklar va gagat, kristall pirit va shishadan yasalgan munchoqlar bor. Bunday munchoqlar miloddan avvalgi III-II asrlarda Qora dengizning shimoliy hududlarida keng tarqalgan bo‘lib, bu qadimgi Xorazmning boshqa mamlakatlar bilan savdo aloqalari barqaror bo‘lganligidan dalolat beradi.