Qaraqalpaqstannıń Ellikqala rayonı aymaǵında Oraylıq Aziyanıń eń belgili antik estelikleriniń biri - Janbas qala qorǵanı jaylasqan. Bul sawlatlı imarat Sultanıwızdaǵ taw dizbeginen qubla-shıǵıs tárepke sozılǵan tóbelikler dizbegin tutastırıwshı tóbeshikte boy tiklegen. Janbas qalaǵa tiykar salınǵan waqıt biziń eramızǵa shekemgi IV ásirge tuwrı keledi hám biziń eramızdıń I ásirine shekem paydalanılǵan.
Janbas qalanıń maydanı 200x170 metr bolıp, ol tórtmúyeshlik formasında bolıp, dúnya táreplerine qaratılǵan.
Janbas qala arxitekturasınıń ózine tán ózgesheliklerinin biri, onı bul dáwirdegi kóplegen Oraylıq Aziya qorǵanlarınan ajıratıp turatuǵın, minaralardıń ulıwma joqlıǵı. Bul úlken imarattı qos diywallar qorshap turǵan bolıp, qalıńlıǵı bes metrge, biyikligi bolsa on metrge jetken, bul bolsa usı imarattıń keń kólemliligin hám ullılıǵın kórsetedi. Ishki diywal sırtqı diywaldı tákirarlap, qalanıń qorǵanıw qábiletin arttırıw maqsetinde qurılǵan.
Janbas qalanıń sırtqı diywalında pútkil perimetri boylap shaxmat tártibinde eki qatarda jaylasqan biyik hám tar nayzasımalı qarawıltóbeler oyılǵan bolıp, bul bekkemlengen imarattıń áskeriy maqsetin tastıyıqlaydı.
Sırtqı hám ishki diywallar arasında shama menen úsh metr keńliktegi koridor ótken bolıp, ol qala qorǵawshılarına erkin háreketleniw hám qorǵanıw waqtında isenimli qorǵanıwdı támiyinleydi.
Janbas qala qurılısshılarınıń bekkemlewshilik óneri qalaǵa alıp kiriwshi birden-bir dárwazanı qorǵaytuǵın hiylekerlik imaratta tolıq kóringen.
Dárwaza aldındaǵı diywaldıń tuwrı múyeshli bórtiwi dárwaza aldı imaratın dárwaza menen baylanıstıratuǵın tar jol payda etken, bul jerde hújimshiler manyovr etiw imkaniyatınan ayırılǵan. Bul jol hár tárepten qarawıl tóbelerden oqqa tutılıp, qalanıń qorǵanıw qúdiretin ádewir arttırǵan. Qalalardı joybarlastırıwǵa bunday original qatnas áyyemgi arxitektorlardıń joqarı sheberligin hám áskeriy strategiyanı tereń biliwin, sonday-aq, qalanıń dushpan hújimin toqtatıp tura alatuǵın qorǵanıw obekti sıpatındaǵı strategiyalıq áhmiyetin kórsetedi.
Janbas qala arxitekturasınıń ózine tán ózgesheliklerinin biri, onı bul dáwirdegi kóplegen Oraylıq Aziya qorǵanlarınan ajıratıp turatuǵın, minaralardıń ulıwma joqlıǵı.
Dástúriy qorǵanıw imaratları ornına qanat qorǵanıwı 20-25 ápiwayı qarawıl tóbeler aralıǵında jaylasqan úshlik qarawıl tóbeler sisteması járdeminde ámelge asırılǵan. Qorǵannıń múyeshleri qıya qarawıl tóbeler menen qorǵalǵan bolıp, bul onıń qorǵanıw qábiletin sezilerli dárejede arttırdı.
Arqa-batısta jaylasqan qala dárwazasınan qubla-shıǵısqa qaray keńligi otız metrdey keletuǵın qalanıń bas kóshesi sozılıp ketken. Bul kósheniń eki tárepinde turaq jay kvartallarınıń imaratları jaylasqan bolıp, olardıń hár birinde eki júzge shekem turaq jay bolǵan. Qorǵannıń sırtında 2000 ǵa jaqın xalıqqa iye kishi qalasha jaylasqan. Xalqı diyqanshılıq hám sharwashılıq penen shuǵıllanǵan.
Jambas qala xalqı Xorezmnen Hindstanǵa shekem, Shinjannan Jaqın hám Orta Shıǵısqa shekem sozılǵan úlken aymaqlarda mıń jıldan aslam waqıt dawamında gúllep-jasnaǵan eń áyyemgi dúnya dinlerinen biri - zardushtiylik dinine sıyınǵan. Dárwaza qarsısında, qalanıń qarama-qarsı tárepinde, qorǵan diywalına ot ibadatxanasınıń qarabaqanaları tutasqan. "Ot úyi" dep,-atalǵan bul otqa sıyınıwshılar ibadatxanası 4,5 metr biyiklikte jaylasqan bolıp, qorǵan xalqının ruwxıy turmısınıń orayı esaplanǵan.
Ibadatxana ishinde oval tárizli tóbe saqlanıp qalǵan bolıp, onın metall qurbanlıǵında kúni-túni muqaddes jalın janıp turǵan. Ibadatxana diywalları boylap ruwxanıylar otırgan hám óshpeytuģın ot jaǵıp turǵan tas otırģısh qaldıqları saqlanıp qalǵan.
Janbasqala qorǵanı eramızdıń I ásirinde kóshpeliler basqını nátiyjesinde wayran bolǵan. Basqınshılar taran járdeminde dárwazanıń batıs tárepindegi diywaldı tesip, qorǵanga bastırıp kirdi.
Arxeologlar tárepinen tabilǵan júdá kóp muǵdardaģı metall oq ushlari qala ishinde keskin sawash bolǵanlıǵınan derek beredi. Bálkim, xalıqtıń kópshiligi sawashta qaytıs bolǵan, al tiri qalǵanları qullıqqa alıp ketilgen. Otxana hám turaq jay imaratları wayran etilip, órtep jiberildi.
Eki mıń jıl dawamında jawınlar hám samallar imaratlardı wayran etip, qum menen kómip ketti, tek ǵana Janbas qalanıń áyyemgi sawlatın esletiwshi úlken diywallar ǵana qaldı.
Bul diywallar zaman saqshıları sıyaqlı ullı sawashlar hám jeńisler tariyxın, óz elin qorǵawda qorıqpastan turǵan adamlardıń mártligi haqqındaǵı esteliklerdi saqlaydı.
Qorǵan turaq jaylarınıń qarabaqanalarınan júdá kóp muǵdarda gúlal bólekleri, terrakota háykelleri hám hár túrli metall buyımlar tabılǵan. Tabılǵan buyımlar arasında názik bilezikler, názik júzikler hám gagat, kristall pirit hám shiysheden islengen monshaqlar bar. Bunday monshaqlar eramızǵa shekemgi III-II ásirlerde Qara teńizdiń arqa aymaqlarında keń tarqalǵan bolıp, bul áyyemgi Xorezmniń basqa mámleketler menen sawda baylanısları turaqlı bolǵanlıǵınan derek beredi.