Qadimgi Xorazm hududi tom ma’noda Xorazm davlatining chegara shaharlaridan qolgan qal’alar bilan to‘lib-toshgan bo‘lib, ular ko‘chmanchi qabilalarning hujumlaridan himoyalanish uchun qurilgan va o‘tmishdagi qudrat va shon-shuhratdan dalolat beradi. Ular orasida Tuproq qal’a, Ayoz qal’a, Qo‘yqirilgan qal’a, Katta Guldursun qal’asi, Anqa qal’a, Qo‘rg‘oshin qal’a, Jonbos qal’a, Pil qal’a kabi arxeologik yodgorliklarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Bu istehkomlarning ko‘pchiligi XIII asrga qadar, ya’ni bu yerlarni Chingizxon o‘rdalari bosib olgunga qadar mudofaa vazifasini muvaffaqiyatli bajarib keldi. Shafqatsiz istilolar natijasida aholi qirib tashlandi yoki asoratga solindi, shaharlar xarobaga aylandi, iqtisodiyot tanazzulga yuz tutdi. Xavfsizlik tayanchi bo‘lgan qal’alar tashlab ketilgan va unutilgan, faqat o‘tgan davrning tilsiz guvohlariga aylangan. Ularning xarobalari ko‘p asrlar oldin bu yerda gullab-yashnagan buyuk sivilizatsiyani eslatadi.
Pil qal’a arxeologik yodgorligi Beruniy shahrining shimoliy qismida, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Shimom qishlog‘ida joylashgan. U "Beruniy - Nukus" yo‘lidan bir yarim kilometr uzoqlikda joylashgan bo‘lib, Pil-qal’aga o‘tmish merosiga qo‘l tekkizmoqchi bo‘lgan tadqiqotchilar va sayyohlar tashrif buyurishi mumkin.
Pil qal’a shahrining tarixi miloddan avvalgi IV-III asrlardan boshlab IV - IX asrlargacha, shuningdek, XI - XIII/XIV asrlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu vaqt oraliqlari shaharning boy madaniy merosi va ko‘p qatlamli madaniyatidan dalolat beradi. Ushbu yodgorlik haqidagi dastlabki ma’lumotlar arab geografi va sayyohi At-Tabariy asarlarida uchraydi, bu esa uning ahamiyati va tarixiy qiymatini ta’kidlaydi.
Pil qal’a yodgorligining maydoni 230x227 metrni tashkil etadi. Qadimda qal’a balandligi 2,2-2,4 metr bo‘lgan mustahkam mudofaa devori bilan o‘ralgan bo‘lib, u xom g‘ishtdan ikki qator qilib qurilgan. 
Tashqi devor aylana minoralar bilan bezatilgan bo‘lib, ular kengligi 8,75 metr va oraliq maydoni 12-17 metr bo‘lgan holda 9,5 metrga chiqib turadi. Devorning pastki qismi paxsa - shibbalangan loy, qum, suv va somon aralashmasidan 6 metr qalinlikda va 2 metr balandlikda terilgan bo‘lib, bu unga qo‘shimcha mustahkamlik beradi. Devorlar bo‘ylab yarim oval shaklidagi o‘q otish minoralari joylashgan.
Pil-qal’a yodgorligining qurilishi Ayoz qal’a I ning me’moriy
Pil qal’a yodgorligida tarixning ajoyib sahifalari ochiladi. Bu yerda afrig‘iylar sulolasi hukmronligi davriga oid sopol parchalari topilgan bo‘lib, bu o‘sha davr madaniyati va hunarmandchiligining yuqori darajasidan dalolat beradi. Janubi-g‘arbiy minorada arxeologlar qabrni, uning yonida sharqiy tomonda XIII-XIV asrlarga oid uchta romb shaklidagi kamon o‘qlarini topdilar.
Pil qal’a arxeologik yodgorligi O‘zbekistonning moddiy madaniy merosi obyekti hisoblanadi. U nafaqat tadqiqotchilarda, balki tarix ixlosmandlarida ham qiziqish uyg‘otadi, o‘tmishga qo‘l urishga, o‘tgan davrlar ulug‘vorligini his etishga intiladi.
