Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida sochilgan ko‘plab qadimiy qal’alar va arxeologik yodgorliklar bu mintaqaning Ipak yo‘lidagi tarixiy ahamiyatini yorqin aks ettiradi. Ularning eng qadimgilari miloddan avvalgi VII asrga borib taqaladi. Ular orasida, ayniqsa, Ayozqal’a, Tuproqqal’a va Jampiqqal’a kabi ulug‘vor qal’alarning vayronalari atrofdagi manzaraga ochilgan ajoyib ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Hatto eng kichik qal’alar ham bu hudud uchun qanchalik shafqatsiz kurash ketganligi va odamlar o‘zlarini himoya qilish uchun qanday choralar ko‘rganliklari haqida tasavvur uyg‘otadi.
Sultonuiztog‘ tizmasining sharqiy yonbag‘rida joylashgan Ayozqal’a arxeologik yodgorligi Bo‘ston shahridan 30 kilometr uzoqlikda, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Ellikqal’a tumanida joylashgan. U taxminan 100 metr balandlikdagi tepalik atrofida joylashgan uchta qal’adan iborat majmuadir.
Asrlar davomida eng kuchli shamollardan esgan Ayoz qal’a majmuasi xarobalari shu zaminda kechgan tarixning tilsiz shohidlaridek savlat to‘kib turibdi.
Ayozqal’a I yodgorligi miloddan avvalgi IV-III asrlarda Qizilqum cho‘li chegarasida ko‘chmanchilar bosqinidan himoyalanish maqsadida bunyod etilgan ulug‘vor mudofaa qal’alaridan biridir.
To‘rtburchak shaklida bo‘lgan bu yodgorlik ikki qavatli galereyalar va shinakli minoralar bilan bezatilgan, ajoyib tarzda saqlanib qolgan o‘n metrli qo‘sh devorlar bilan o‘ralgan.
Bu devorlar go‘yo so‘zsiz guvohlar kabi, o‘z bag‘rida muhim tarixiy voqealarning aks-sadosini asrab, asrlar sirini saqlovchi bo‘lib ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Har bir ravoq va har bir gumbaz qal’a o‘z yerlarini tashqi dushmanlardan ishonchli himoya qilgan o‘tmish davrlar haqida shivirlayotgandek. Har bir yoriq va tosh bo‘lagi o‘tmishning izlarini o‘zida saqlab, bizni bu maskanda hayot qaynagan zamonlar muhitiga cho‘mdiradi.
Oval shaklidagi Ayoz qal’a II milodiy VI-VIII asrlarda Ayoz qal’a I dan janubi-g‘arbda joylashgan balandligi taxminan 40 metr bo‘lgan konussimon tepalik ustida qurilgan. Tepalikning jarli yonbag‘irlari qal’ani shimol, g‘arb va janubdan bo‘ladigan hujumlardan ishonchli himoya qilib, dushmanlar uchun tabiiy to‘siq yaratgan.
Qal’a janubi-g‘arbdan tushadigan uzun qiya pandus orqali kvadrat shaklidagi saroy bilan bog‘langan bo‘lib, saroyga hujum qilinganda qulay boshpana vazifasini bajargan. Taxminan milodiy IV asrda qurilgan saroy butun Markaziy Osiyodagi o‘rta asrlarning eng hashamatli binosi sifatida tasvirlangan. Uning keng zallari, nafis ustunlari, mahobatli tantanalar maydoni, devoriy suratlari, muqaddas olov ibodatxonasi ulug‘vorlik muhitini yaratgan. Qazishmalar jarayonida bu yerdan Afrig‘iylar sulolasiga mansub Xorazm shohlari tangalari topilgan. Afsuski, saroy ikkita yong‘in natijasida vayron bo‘lgan.
Ayoz qal’a III mudofaa inshootlari parallelogramm shaklida bo‘lib, Ayoz qal’a I va Ayoz qal’a II qal’alaridan pastroqda, ochiq tekislikda joylashgan. Qal’a ikki qator devor bilan o‘ralgan bo‘lib, ko‘plab soqchi minoralari va murakkab darvozaoldi labirinti bilan himoyalangan kuchli kirish darvozalariga ega. Bu qal’a Kushon imperiyasi davrida yirik harbiy garnizon yoki hukmdor qarorgohi sifatida xizmat qilgan. Qal’a devorlari atrofida turar-joy binolari, dehqonchilik maydonlari va uzumzorlardan iborat fermer xo‘jaliklarining qoldiqlari topilgan.
Bu yerning manzaralari haqiqatan ham beqiyos. Panoramali ko‘rinish qalbni mutlaq erkinlik hissi bilan to‘ldiradi. Qal’a istehkomlarining qoldiqlari xayolingizni uyg‘otib, ming yillar oldin bu yerda hayot qanday kechganini tasavvur qilish imkonini beradi.
Qadimgi Ayoz qal’a shahri xarobalari, Sultonuiztog‘ tog‘lari, Qizilqum cho‘lidagi qumtepalar va Ayozko‘l ko‘liga qaragan "Ayoz qal’a" o‘tov lageri sayyohlarga unutilmas taassurotlar taqdim etadi.
Bu yerda sirli qal’a xarobalariga qiziqarli ekskursiyalar uyushtiriladi, gulxanda pishirilgan qoraqalpoqlarning asl taomlari, shuningdek, qimmatbaho tuya sutidan tatib ko‘rish va tuyalarda sayr qilish maroqli bo‘ladi.
Kechqurun mehmonlarni ajoyib dasht quyoshlari va tonglari kutmoqda, kechasi esa sehrli ekzotik musiqa jo‘rligida aql bovar qilmaydigan yorqin yulduzlar ularni xursand qiladi.
