Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında kóplegen áyyemgi qalalar hám arxeologiyalıq estelikler bul aymaqtıń Jipek jolındaǵı tariyxıy áhmiyetin ayqın sáwlelendiredi. Olardıń eń áyyemgileri eramızdan aldınģi VII ásirge barıp taqaladı. Olar arasında, ásirese, Ayazqala, Topıraqqala hám Jampıqqala sıyaqlı sawlatlı qalalardıń qaldıqları átiraptaǵı kóriniske ashılǵan ájayıp kórinisi menen ajıralıp turadı. Hátte eń kishi qorǵanlar da bul aymaq ushın qanshelli ayawsız gúres ketkeni hám adamlar ózlerin qorǵaw ushın qanday sharalar kórgenligi haqqında túsinik oyatadı.
Sultanıwıztaw dizbeginiń shıǵıs janbawırında jaylasqan Ayazqala arxeologiyalıq esteligi Bostan qalasınan 30 kilometr qashıqlıqta, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ellikqala rayonında jaylasqan. Ol shama menen 100 metr biyikliktegi tóbelik átirapında jaylasqan úsh qaladan ibarat kompleks bolıp tabıladı.
Ásirler dawamında eń kúshli samallardan esken Ayaz qala kompleksiniń qarabaqanaları usı jerde keshken tariyxtıń tilsiz gúwalarınday sawlat tógip tur.
“Ayazqala I” esteligi eramızģa shekemgi IV-III ásirlerde Qızılqum shóli shegarasında kóshpeliler basqınshılıǵınan qorǵanıw maqsetinde qurılǵan sawlatlı qorǵanıw qalalarınan biri.
Tórtmúyeshlik formasında bolǵan bul estelik eki qabatlı galereyalar hám qarawıl tóbe minaralar menen bezetilgen, ájayıp tárizde saqlanģan on metrli qos diywallar menen qorshalģan.
Bul diywallar misli sózsiz gúwalar sıyaqlı, óz qushaǵında áhmiyetli tariyxıy waqıyalardıń jańǵırıǵın saqlap, ásirler sırın saqlawshı bolıp kóz aldımızda payda boladı. Hár bir arka hám hár bir gúmbez qorǵan óz jerlerin sırtqı dushpanlardan isenimli qorǵaǵan ótmish dáwirler haqqında sıbırlap turǵanday. Hár bir jarıq hám tas bólegi ótmishtiń izlerin ózinde saqlap, bizdi bul jerde ómir qaynaǵan zamanlar ortalıǵına batıradı.
Oval tárizli “Ayaz qala II” eramızdıń VI-VIII ásirlerinde “Ayaz qala I” den qubla-batısta jaylasqan biyikligi shama menen 40 metr bolgan konus tárizli tóbe ústinde qurılǵan. Tóbeliktiń jarlı janbawırları qalanı arqa, batıs hám qubladan bolatuǵın hújimlerden isenimli qorǵap, dushpanlar ushın tábiyiy tosıq jaratqan.
Qorǵan qubla-batıstan túsetuģın uzın qıya pandus arqalı kvadrat tárizli saray menen baylanısqan bolıp, sarayga hújim bolǵanda qolaylı baspana wazıypasın atqarǵan. Shama menen eramızdıń IV ásirinde qurılǵan saray pútkil Oraylıq Aziyadaǵı orta ásirlerdiń eń saltanatlı imaratı sıpatında súwretlengen. Onıń keń zalları, názik baǵanaları, sawlatlı saltanatlar maydanı, diywal súwretleri, muqaddes ot ibadatxanası ullılıq ortalıǵın jaratqan. Qazıwlar procesinde bul jerden Afrigiyler dinastiyasına tiyisli Xorezm shaxlarınıń teńgeleri tabılǵan. Tilekke qarsı, saray eki órt nátiyjesinde wayran bolǵan.
“Ayaz qala III” qorǵanıw imaratları parallelogramm formasında bolıp, “Ayaz qala I” hám “Ayaz qala II” qorganlarınan tómende, ashıq tegislikte jaylasqan. Qorǵan eki qatar diywal menen qorshalǵan bolıp, kóplegen saqshı minaraları hám quramalı dárwaza aldı labirinti menen qorǵalǵan kúshli kiriw dárwazalarına iye. Bul qorǵan Kushan imperiyası dáwirinde iri áskeriy garnizon yaki húkimdar rezidenciyası sıpatında xızmet etken. Qorǵan diywalları átirapında turaq jaylar, diyqanshılıq maydanları hám júzimzarlardan ibarat fermer xojalıqlarınıń qaldıqları tabılǵan.
Bul jerdiń kórinisleri haqıyqatında da sheksiz. Panoramalıq kórinis júrekti tolıq erkinlik sezimi menen toltıradı. Qala bekkemleniwleriniń qaldıqları qıyalıńızdı oyatıp, mıń jıllar aldın bul jerde turmıs qanday bolǵanın kóz aldıńızǵa keltiriw imkaniyatın beredi.
Áyyemgi “Ayaz qala” qalası qaldıqları, Sultanıwıztaw tawları, Qızılqum shólindegi qum tóbeleri hám Ayazkól kóline qaraǵan "Ayaz qala" qara úy lager turistlerge umıtılmas tásirler usınadı.
Bul jerde sırlı qala qarabaqanalarına qızıqlı ekskursiyalar shólkemlestiriledi, otta pisirilgen qaraqalpaqlardıń naǵız taǵamları, sonday-aq, qımbat bahalı túye sútinen tatıp kóriw hám túyelerde seyil etiw qızıqlı boladı.
Keshte miymanlardı ájayıp dala quyashları hám tańları kútip turadı, túnde bolsa sıyqırlı ekzotikalıq muzıka menen aqılǵa uǵras kelmeytuǵın jarqın juldızlar olardı quwandıradı.
