Aral teńizi úlkenligi boyinsha dúnyada Kaspiy teńizi, Joqarı (Arqa Amerika) hám Viktoriya kóllerinen keyingi tórtinshi kól. Aral teńizi ataması XVII ásir aqırında payda bolǵan. Túrkiy tilde "Aral teńiz" dep esaplanıp, suw qáddiniń tómenlewi nátiyjesinde payda bolgan Barsakelmes, Oyanıw (Vozrojdenie) hám basqa atawlar sebepli "Aral teńizi" degen mánisti bildiredi.
Geologiyalıq esaplawlar esaplawlar 2,2-2,0 mln. jil aldın bul jerde hár qıylı baǵdardaǵı tektonikalıq procesler júz bergen. Sarmat teńiziniń hákli túbindegi shókpeler menen birgeliktegi Ústirt platosı basqıshpa-basqısh joqarıǵa kóterilgen bolsa, onıń shıǵıs tárepindegi aymaqlar basqıshpa-basqısh tómenlep, onıń ornında Aral oypatlıǵı payda boldı. Ekinshi áhmiyetli procesler deflyaciya hám eroziya edi. Tektonikalıq procesler, deflyaciya hám eroziya nátiyjesinde Aral teńiziniń 150 metr tereńliktegi oypatlıǵı payda boldı.
Aral teńizi tariyxında qanshadan-qansha transgressiya hám regressiya ciklleri bolǵanı haqqında ilimpazlar házirge shekem pikir bildirmekte. Kópshiliktiń pikirinshe, Aral teńizi qáddinen 72-73 metrge shekem jetetuǵın eń bálent belgilerge iye bolǵan besten jeti mártebege shekem transgressiyaǵa ushıraǵan.
Neolit dáwirinde Ámiwdárya Sarıqamısqa ańgarı burılıp, bul jerde keń kól payda etken. Ámiwdárya aģısınıń shama menen 20%i Sariqamıs kólinen Ózbay arqalı Kaspiy teńizine aģģan. Bul aģıs eramızģa shekemgi IV-III mıń jıllıqlar dawamında hám waqtı-waqtı menen eramızģa shekemgi II - I mıń jıllıq baslarında dawam etken.
Araldı suwlandırıwdıń házirgi dáwiri biziń eramızģa shekemgi I mıń jıllıqta baslanıp, Ózbay arqalı Kaspiy teńizine aǵıw toqtatılıp, Ámiwdárya basqıshpa-basqısh Aral oypatlıǵına Sırdárya menen birgelikte baslanıp bardı. Shama menen 2600-3000 jıl aldın áyyemgi Aral transgressiyasi júz beredi. Ámiwdárya alabındaģı suw resurslarınıń kópligi hám ónimdar shókpeler eramizģa shekemgi VIII ásirde Xorezm antik diyqanshılıq mámleketiniń payda bolıwına alıp keldi.
Keyin ala Aral teńiziniń suwi kóbeyiwi hám páseyiwi dáwirleri ájayıp turaqlılıq penen gezekpe-gezek bolıp ótti. Transgressiya ornina tereń regressiya payda boladı, teńizdiń qáddi +30 m-ge shekem tómenledi. Bul shama menen 1500 jıl aldın júz bergen, suwǵarılatuģın diyqanshılıqtıń jedel rawajlanıwı, suwģarıw sistemalarınıń jaratılıwı hám Ámiwdárya deltasında úlken puwlanıw maydanshalarına iye dushshi suwlı kóllerdiń payda bolıwı menen baylanıslı bolģan. Bul regressiya Oksi regresiyası dep ataladı. Teńiz batısqa qaray qaytıp, tek shınk tarmaqları saqlanıp qaldı, al oraylıq bólegi bolsa qamıszarlıqlar menen qaplanǵan tıǵız jerge aylandı. Oksiya kóliniń astında Aral teńizi birinshi márte eramızdıń IV ásirinde Rim tariyxshısı Amianna Marsellina tárepinen aytıp ótilgen.
Oksiya regresiyasınan keyin, shama menen 1200 jıl burın, Jańa Aral transgressiyasi baslandı. Bul dáwirde Araldıń qáddi sezilersiz ózgeriwi menen +50+54 m átirapında bolǵan. Biraq, Ámiwdáryanıń Sarıqamısqa quyıwı menen baylanıslı ayırım dáwirlerde Aral óziniń kólemin +34, +38, +45 m-ge shekem kemeytken. Aral teńiziniń túbinen tabılģan eki qala hám maqbaranıń qaldıqları Altın Orda dáwirine tiyisli bolıwı múmkin. Shama menen XI-XIV ásirlerge tiyisli Kerderi mavzoleyi hám XIV ásirge tiyisli Aral-Asar mákanı uzaq waqıt Aral túbinde 20 metr tereńlikte jaylasqan.
Aral transgressiyasınıń rawajlanıwınıń sońǵı basqıshı XVII ásirden baslanıp, Ámiwdárya tolıq Aralǵa quyila basladı. XIX ásirdiń baslarında Araldıń kólemi jáne tómenley basladı. 1845-jılı hám 1860-jıllardan keyin Baltıq bálentlikler sistemasında tómenley basladı bir qansha kóteriliwi baqlandı.
1849-jılı A.Butakov basshılıǵındaģı rus ekspediciyası Aral teńizinde birinshi ilimiy ekspediciya ótkerdi. Belgili ukrain jazıwshısı hám shayırı T.Shevchenko xudojnik edi. Olar jaģa sızıǵınıń kartasın islep shıǵadı, tereńligin ólsheydi, meteorologiyalıq hám astronomiyalıq baqlawlar ótkerdi. 1850-jılı Rossiyada Aral teńiziniń birinshi kartası baspadan shıǵarıldı.
Burınǵı Awqam dáwirinde balıq awlaw kólemi jıl sayın artıp bardı. Balıqshılardıń torında Aral lososı, susash, lesh, sazan, vobla, sudak hám basqa túrdegi balıqlar bolǵan. Eń jaqsı jıllarda Aral teńizinen 50 mıń tonnaǵa shekem balıq awlanǵan.
XIX ásirdiń 80-jıllarınıń baslarında suw qáddi tómenlep ketedi hám usı dáwirdegi izertlewshiler Orta Aziyada suwdıń progressiv túrde azayıwı tuwralı juwmaqqa keledi. Biraq, bul juwmaqlar shıǵarılıwı menen Araldıń kólemi kóterile basladı. Keyin ala Aralda suw qáddiniń kóteriliwi hám páseyiwi derlik hár jılı ózgergen, biraq XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń baslarında yarım ásir dawamında kóp suwlı hám qurǵaqshılıq jıllarınıń ózgerisi nátiyjesinde +50 hám +53m arasındaǵı terbelisler amplitudası úsh metrden aspaǵan. Bul 1961-jilga shekem dawam etedi.
1961-jılı Aral teńiziniń tábiyiy rawajlanıwı juwmaqlandı hám teńizdiń keyingi sheginiwin apatshılıq texnogenlik regressiya dáwiri dep ataw múmkin. Bul, birinshi gezekte, awıl xojalıǵınıń suwǵa bolǵan talabınıń artıwı, sonday-aq, Ámiwdáryada Qaraqum kanalınıń qurılısı menen baylanıslı bolıp, kanaldıń birinshi bólegi 1959-jılı ashılǵan. 1962-jılı kanal qurıp pitkerilgende, ol Ámiwdáryadan kelip turǵan suwdıń 45%in ala basladı, 33 jıl dawamında dáreje +53 m den +36 m-ge shekem tómenlegen.
Sońǵı esap-kitaplarǵa qaraǵanda, Aral teńizi qáddiniń ózgeriwi suwģarıw hám xojalıq zárúrlikleri ushın 23%, ıqlım faktorları esabınan 15%, suwdıń 62%i jer astına sińip ketetuǵınlıǵın kórsetken.
Jaqın geologiyalıq ótmishke názer taslasaq, Aral teńiziniń keleshegin hám onıń rawajlanıw jolın boljaw múmkin. Topıraq boranları menen kóp muģdarda duz payda etken ıssı terrigen material házirgi waqıtta Aralboyı hám Xorezm wálayatı aymaqlarına ushıp kelmekte.
1998-jildan baslap shógindi toplanıwınıń tórt basqıshi ajıratılgan: terrigen-karbonatlı, gipsli, mirabilitli hám galitli. Birinshisi juwmaqlandı, gips jawınlarınıń toplanıwınıń ekinshi basqıshı 90-jıllardıń baslarında baslandı hám házirgi waqıtta dawam etpekte. Úlken teńiz Ámiwdáryanıń aģısınan pútkilley ayırılıp, tek jer astı suwları hám azģana jawın-shashınlar esabınan saqlanıp qalmaqta. Qaldıq kóllerdiń duzlılıǵı joqarı bolganda olardıń puwlanıw intensivligi sezilerli dárejede kemeyedi. Araldıń qurıw tezligi suw beti maydanınıń qısqarıwı esabınan ádewir tómenleydi. Shorlıqtıń joqarı bolıwı sebepli Araldaǵı barlıq balıqlar jasawdan toqtaǵan hám házir tek artemiyalar jasaydı.
Teńiz eki bólimge: Úlken teńiz (qubla bólimi) hám Kishi teńiz (arqa bólimi) ge bólindi. Keleshekte, teńiz qáddiniń jılına 0,2 m ge tómenlewi boyınsha eń optimistlik boljawlarda 2040-jılǵa barıp Aral teńiziniń ornında úlken teńizdiń oraylıq bólegin, chinkler janındaǵı salmalardı hám kishi teńizdiń tereń bólimlerin iyelegen, mineralizaciyası 200 g/l-den joqarı bolǵan bir neshe bóleklengen kóller payda bolıwı boljanǵan. Bul kóllerdiń qáddi 26 m-ge shekem tómenlep, duzlılıǵı 200 g/l-den artqanda olarda mirabilit shógedi.
2024-jılda anıq maǵlıwmatlar emes, biraq suwdıń kólemi teńiz qáddinen shama menen 28 metr joqarı, maydani bolsa 7 mıń kvadrat kilometrdi quraytuǵınlıǵı bildirilgen. Suwdıń qáddi 26 metrge tómenlep, maydanı 10 esege qısqarǵan!
Araldıń hám onıń kelesheginiń táǵdiri usınday bolıp, ótmishte bir neshe márte tákirarlanǵan. Bir waqıtları Aral teńizi jáne suwǵa toladı, tilekke qarsı bul ásirde júz bermewi múmkin. Teńiz ornında óziniń ekosistemasına iye Aralqum shóli payda bolıp, onı seksewil hám basqa da shól ósimlik túrlerin egiw arqalı jaqsılawǵa háreket etilmekte.
Arqa Aral dep atalatuģın kishi teńiz Qazaqstan aymaģında jaylasqan. 1989-jılı Úlken Araldan ajıralıp shıǵıp, Sırdáryanıń aǵımı esabınan qolaylı duzlılıǵın saqlap qaldı. 1990-jıllardıń basınan baslap Sirdáryanıń Úlken Aralǵa aǵıwın toqtatıw, onıń dárejesin kóteriw, shorlıqtı azaytıw, sonday-aq, jer dambası qurıw arqalı ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawǵa háreketler ámelge asırıldı. 2005-jılı Kishi Aral teńizin saqlap qalıw maqsetinde Sırdáryanıń aǵısın tártipke salıw ushın jańa Kók-Aral dambası hám Aqlaq gidrouzeli qurıldı.
