Qo‘rg‘oncha qal’a - Sharqiy Ustyurtdagi noyob tarixiy yodgorlik. Atoqli olim S.P. Tolstoyning fikricha, qal’a Xorazmning Ustyurt chinkining tabiiy chizig‘i bo‘ylab o‘tadigan shimoli-g‘arbiy chegarasini himoya qilish uchun qurilgan. U o‘rta asrlarda Xorazmning eng shimoliy chegara posti bo‘lib, mintaqani mudofaa qilish va himoya qilishda asosiy rol o‘ynagan. Ehtimol, bu jonsiz Ustyurt platosini kesib o‘tishga jur’at etayotgan savdogarlar uchun so‘nggi karvonsaroy bo‘lgandir.
Qizig‘i shundaki, 250 km janubi-sharqda, Taxtako‘pir qishlog‘i yaqinida VII-VIII asrlarda mavjud bo‘lgan yana bir qo‘rg‘on - Qo‘rg‘oncha qal’a joylashgan, ammo uning devorlaridan yer yuzasida faqat sezilar-sezilmas tepaliklar qolgan.
Ustyurtdagi Qo‘rg‘oncha qal’a Xorazmshohlar davlati davrida paydo bo‘lgan. Uning qurilishi XII asrda boshlangan va XIII asr boshlarida Chingizxon qo‘shini hududga bostirib kirganda yakunlangan. Biroq, mo‘g‘ul qo‘shini bu yerlarga qadam qo‘ymadi va qal’a ishlashda davom etdi. Tadqiqotlarga ko‘ra, Qo‘rg‘oncha qal’a XIV asrda tashlab ketilgan va o‘shandan beri asta-sekin yemirila boshlangan.
XVIII-XIX asrlarda Qo‘rg‘oncha qal’a Davlatgirey deb atalgan. 1717-yilda Ustyurt platosidan knyaz Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi rus armiyasi o‘tdi, u nasroniylikni qabul qilgunga qadar tatarcha Devlet-Girey-murza nomi bilan atalgan. Garchi qo‘shin ancha janubdan o‘tgan bo‘lsa-da, mahalliy aholi qal’ani ruslar qurgan, deb hisoblardi.
Qo‘rg‘onchaqal’a 37,7 x 44,7 metr o‘lchamda bo‘lib, dunyo tomonlarini hisobga olgan holda qurilgan. Qal’a devorining Ustyurt chinkiga qaragan g‘arbiy qismi ancha baland va ikkita - janubi-g‘arbiy burchak va devorning o‘rtasidagi bitta minora bilan mustahkamlangan.
Sharqiy devor bo‘ylab xonalar joylashgan bo‘lib, ulardan birining xarobalaridan zangori shishadan yasalgan marjonlar va chig‘anoqlar topilgan.
Markaziy minora ichki xonalarsiz to‘liq yopiq yarim doiraviy tuzilishga ega. Saqlanib qolgan burchak minora muntazam dumaloq shakldagi katta imoratdir. Tashqi tomondan u himoya qalqonini hosil qiluvchi qo‘shimcha tosh qatlami bilan qoplangan. Qoplamaning pastki olti qatori gorizontal yotqizilgan plitalardan iborat. Yuqori qatorlari Markaziy Osiyoda, xususan, Xorazmda mo‘g‘ullar davriga xos bo‘lgan qator gorizontal plitalar bilan navbatma-navbat “archa” uslubida terilgan.
Qal’aning qurilish materiali Ustyurt platosining yuqori qatlamlaridan olingan yo‘nilgan ohaktosh plitalari edi. Devor va minoralar kesmasi trapetsiya shaklida bo‘lib, pastga qarab kengaygan.
Uning shundoq yonginasida, yuqoriroqdagi pog‘onada xuddi shunday toshlardan qurilgan piramida bo‘lib, u qorovul minorasi yoki mayoq vazifasini bajargan.
Qo‘rg‘oncha qal’ani ko‘rish uchun Mo‘ynoqdan taxminan 150 km shimoli-g‘arbga borish yoki Orol dengizi bo‘ylab sayohatda ishtirok etish kerak. Tosh qal’a Ustyurt platosining o‘rta pog‘onalaridan birida joylashgan bo‘lib, u asta-sekin Orol dengizi qirg‘og‘iga tushadi. Qal’adan 3 km uzoqlikda o‘tov lageri joylashgan bo‘lib, bu yerdan tosh devorlarga jipda atigi 5 daqiqada, piyoda esa yarim soatda borish mumkin.
Orol dengiziga ikki kunlik “jip-tur” - bu atigi 50 yil oldin kemalar suzib yurgan sobiq dengiz tubiga “yo‘ltanlamas”da qiziqarli sayohat. Siz Ustyurt platosining bo‘m-bo‘shliklari va jarliklarining hayratlanarli manzaralari, shuningdek, hozirgi Orol dengizi qirg‘og‘iga boradigan murakkab yo‘lni kashf etasiz. Yo‘l-yo‘lakay siz bu dahshatli o‘lkaning o‘tmishi va buguni haqida hikoya qiluvchi to‘xtash joylarini topasiz. Qaytishda sizni ekologik halokat ramzi bo‘lgan kemalar qabristoniga tashrif buyurish kutmoqda. Ushbu noodatiy sayohatning yakuniy bosqichi afsonalar bilan boyitilgan ulkan qadimiy arxeologiya va me’morchilik majmuasi bo‘lmish Mizdakxonga tashrif buyurish, shuningdek, G‘ovurqal’a xarobalari bo‘ylab sayr qilishdan iborat bo‘ladi. Ushbu qiziqarli sayohatga chiqib, siz o‘zingiz bilan ko‘plab unutilmas xotiralarni olib ketasiz!
