Qoraqalpoqlar turkiyzabon xalqlar turkumiga kiradi. Ularning ko’p asrlar davomida shakllangan tarixi qadimgi Orolbo’yi mintaqasining dasht qabilalaridan boshlanadi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatlarining mashhur tadqiqotchisi S.P.Tolstovning fikricha, Orol dengizining janubiy qirg’og’ida yashagan sak va massaget qabilalari (orol va botqoqlik massagetlari), qoraqalpoqlarning eng qadimgi ajdodlari hisoblanadi. Ular baliqchilik, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan yarim ko’chmanchi qabilalar hisoblanishgan.
O’rta asrlarda qoraqalpoqlarning asosiy etnik o’zagini pecheneg va o’g’uz qabilalari tashkil etgan. Ular nafaqat Amudaryoning quyi oqimi bo’ylari va Orol dengizining qirg’oq hududlarida, balki Orolbo’yi mintaqasidan Volgagacha bo’lgan keng hududlarda istiqomat qilishgan. Keyinchalik, ularning taqdiri XI asrda Irtishdan kelgan qipchoqlar bilan bog’liq bo’lgan. Ular mog’ullar istilosidan oldin va keyin ushbu qabilalarning bir qismi bo’lgan. Qipchoqlarning qaqshatqich hujumlari ostida pecheneglarning bir qismi g’arbga ko’chib o’tadi. Rus yilnomalarida ular “qora qalpoqlar” (XII-XIV asr) yoritilgan. Orol dengizi qirg’oqlariga joylashgan boshqa qismi esa sharqiy manbalarida “qavmi kulahi siyah” (qora qalpoq kiygan qavm) nomi bilan qayd etilgan.
Nihoyat, Oltin O’rda parchalanganidan so’ng, mog’ullar hukmronligidan keyingi davr qoraqalpoq etnik tarixida muhim bosqich hisoblanadi. XVI-XVII asrlarda qoraqalpoqlarning katta qismi Sirdaryoning o’rta va quyi oqimida yashagan. Qoraqalpoqlarning qolgan qismi esa XVI asrda daryo o’zanining Orolga burilishidan so’ng Amudaryoning quyi oqimi hududlariga joylashgan.
XVIII asr o'rtalariga kelib, qoraqalpoq aholisining bir qismi Samarqand, Buxoro va Farg'ona vodiysiga ko’chib o’tadi. Ushbu davrda aholining ko’pchilik qismi Amudaryo va Janadaryoning (Janubiy Orolbo’yi mintaqasi) quyi oqimida yashagan. Ular tashlandiq sug’orish kanallarini tiklab, yangi kanallar qurdilar va serhosil ekin maydonlarini barpo etdilar. Har bir ovul baland tuproq devorlar bilan o’ralgan va qabila yetakchisining qo’rg’onini o’rab olgan qal’aga ega bo’lgan.
Qoraqalpoqlar ikki asosiy urug’ birlashmalaridan (aris) tashkil topgan: o’n to’rt urug’ va qo’ng’irot. Ular ham o’z navbatida qabila va urug’ guruhlaridan tashkil topgan. “O’n to’rt urug” (14 qabila) urug’lar birlashmasi tarkibiga xitoy-qipchoq, kenagas va mang’it qabilalari kirgan. Aris-qo’ng’irotlar esa ikki eng katta urug’ birlashmasi hisoblangan hulluk va joungurdan tashkil topgan. Har bir guruh, qabila yetakchisi (biy) yoki harbiy qo’mondonlar (botir) tomonidan boshqarilgan.
XIX asr boshida qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirgan. Biroq, O’rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilgandan so’ng, qoraqalpoqlar, Turkiston-general gubernatorligi va Xiva xonligi (Xo'jayli va Qo'ng'irot bekliklari) tarkibiga o’tgan.
XX asrning 20-yillariga kelib, Amudaryo quyi oqimi hududlarida tarixiy voqea yuz berdi. Ushbu davrda Qoraqalpog’iston avtonom viloyati tashkil etildi.
1991-yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng, Qoraqalpog’iston O’zbekiston tarkibidagi suveren respublikaga aylandi. Hozirgi Amudaryo havzasining janubida, qumli bo’shliqda, Qoraqalpog’iston Respublikasining poytaxti Nukus shahri joylashgan. Ushbu shahar O’zbekistonning “eng yosh” shaharlaridan biri hisoblanadi. Miloddan avvalgi IV-III asrlarda Nukus shahri o’rnida qadimiy Shorsha shahri joylashgan edi.
Hozirda kunda Qoraqalpog’iston boy tabiiy va madaniy boyliklarga ega, jadal rivojlanayotgan mintaqa hisoblanadi.
Kartalarni yuklab olish
